Hieronim Bosch, właściwie Hieronymus (Jeroen) Anthoniszoon van Aken, pochodził z północnej Brabancji, urodził się około roku 1450 w mieście `s-Hertogenbosch. Stąd nazwisko Bosch, którym sygnował część prac. Jego rodzina znana była z malarstwa już od pokoleń.
Niewiele zachowało się źródeł pozwalających odkryć fakty z życia Boscha. W wieku 13 lat widział wielki pożar, co prawdopodobnie wpłynęło na jego późniejszy styl malarski. Około 1480 roku ożenił się z Aleyt Goyaerts van der Meervenne, pochodzącą z zamożnej rodziny. Żona wniosła mu w posagu miasto Oirschot i ziemie uprawne, co ustaliło ich pozycję majątkową na wysokim poziomie. W 1486 r., a może już wcześniej, został reprezentantem Bractwa Najświętszej Marii Panny, skupiającego wpływowych obywateli `s-Hertogenbosch.
Jego talent został uznany jeszcze za życia artysty, świadczą o tym ważne zlecenia, takie jak „Sąd Ostateczny” zamówiony przez Filipa Pięknego, a także nazwiska nabywców m.in: Małgorzaty Habsburskiej, namiestniczki Niderlandów („Kuszenie św. Antoniego”), rodziny Hoss i Bergh.
Bosch tworzył głównie w rodzinnym mieście i w najbliższej okolicy, choć prawdopodobnie odbył też podroż do Włoch. Po roku 1500 w jego pracach wzrasta rola pejzażu, co wskazuje na inspirację stylem włoskim, ponadto w weneckich kolekcjach można odnaleźć kilka jego prac.
Malarz zmarł w 1516 roku w swoim rodzinnym mieście.
Ustalenie autorstwa Boscha i chronologii jego dzieł jest dość trudnym zadaniem dla badaczy. Artysta na ogół nie podpisywał prac ani ich nie datował. Sława Boscha wzrosła jeszcze po jego śmierci. Szczególnym uznaniem darzył go król hiszpański Filip II, miłośnik i kolekcjoner sztuki. Władca nabył wiele dzieł niderlandzkiego malarza, dzięki czemu muzeum w Madrycie może się dziś poszczycić największą kolekcją obrazów Boscha.
Twórczość Hieronima Boscha
Twórczość Boscha jest zaliczana do nurtu młodszych prymitywistów niderlandzkich, a więc stoi na pograniczu sztuki średniowiecznej i renesansowej. Artysta sięgał do różnych motywów, w jego twórczości można odnaleźć dzieła o tematyce religijnej, często z wątkiem fantastycznym, sceny z życia codziennego, a także zupełnie irracjonalne przedstawienia zdeformowanej rzeczywistości.
Cechą charakterystyczną techniki Boscha jest chropowata faktura, wyraźne ślady pędzla, które inni artyści starali się zacierać. Ta chropowatość miała potęgować ekspresję. Cechą rozpoznawczą jego obrazów, szczególnie w dojrzałym okresie twórczości, jest również dbałość o drugi plan. Przedmioty i postaci w tle są równie drobiazgowo przedstawione jak te na pierwszym. Tak dzieje się na obrazach „Pokłon Trzech Króli” czy „Tysiącletnie królestwo” (część „Ogrodu rozkoszy ziemskich”).
 |
| Hieronim Bosch „Ogród ziemskich rozkoszy” (ok. 1480-1490) |
We wczesnych dziełach Boscha przeważa kolorystyka żółci, czerwieni, błękitu i brązu. Z czasem artysta znacznie rozszerza wachlarz tonacji. Powstają dzieła ograniczone do kilku, a czasem nawet jednej barwy, ujętej w wielu tonacjach. Przykładem dzieła stworzonego w tonacji jednej barwy jest dyptyk „Piekło” i „Potop”. Także „Wędrowiec” został ograniczony do barwy szarej i brązowej.
Obok obrazów olejnych malowanych techniką tradycyjną, Bosch stworzył wiele szkiców i rysunków.
Interpretacja dzieł Boscha bywa trudnym zadaniem. Szczególnie prace z dojrzałego okresu twórczości charakteryzują się zawiłą symboliką i elementami irracjonalnymi. Symbole, które stosował, najczęściej odnoszą się do sfery moralnej – i tak na przykład dzięcioł oznacza tu zwycięstwo nad grzechem, a szczekający pies – grzech obmowy, drzewa obsypane liśćmi mogą oznaczać rozwiązłość, a spróchniałe – jej skutki.
Z dojrzałego okresu twórczości pochodzi bodaj najsłynniejsze dzieło artysty, tryptyk pt.: „Ogród ziemskich rozkoszy”. Ogród ów został zobrazowany w centralnej części tryptyku. Scena przedstawia upadek ludzkości. Dziesiątki nagich postaci korzystają z uciech cielesnych. Widać tu rozkoszujących się obfitym jedzeniem i piciem, kochanków splecionych w miłosnym uścisku, kobiety kąpiące się nago w jeziorze i jeźdźców galopujących dookoła wody. W ogrodzie znajdują się też fantastyczne stwory, gigantyczne ptaki i dziwne rośliny.
Boczne skrzydła ukazują Ziemski Raj i Piekło. W Raju artysta przedstawił w formie cudownego kwiatu Źródło Życia. Obok postaci biblijnych takich jak Adam, Ewa i Bóg, Bosch ukazał także fantastyczne zwierzęta. Piekło wyróżnia się ciemną kolorystyką. Na obrazie widnieją potępione dusze zaznające strasznych mąk.