Hieronim Bosch Sąd ostateczny - opis, interpretacja i analiza obrazu

 

Tryptyk Hieronima Boscha o tytule „Sąd ostateczny” powstał najprawdopodobniej ok. 1480 r. Dzieło to, jak wskazuje tytuł, nawiązuje do jednego z najważniejszych wyobrażeń religijnych w średniowieczu – dnia Apokalipsy i sądu Bożego.

Opis obrazu

Obraz Boscha można podzielić na dwie – kontrastujące ze sobą – sfery: boską i piekielną. Pierwsza, zajmująca znacznie mniej miejsca, przedstawiona została na lewym skrzydle dzieła (z perspektywy widza) oraz na górze środkowej części. Z kolei jej dolna przestrzeń, a także prawe skrzydło zajęte są przez hordy demonów siejących spustoszenie i niszczących ludzkość. Rozdźwięk pomiędzy wymienionymi dwoma sferami odpowiada załamaniu się kolorystyki dzieła, która w tych fragmentach jest zupełnie inna.

Prawe skrzydło

Prawe skrzydło tryptyku przedstawia sferę piekielną. Utrzymane jest w przygnębiającej kolorystyce: czerni (barwa dominująca), ognistej czerwieni oraz trupiej zieleni. Jest to miejsce kaźni, gdzie diabelskie moce rozprawiają się ze znajdującymi się tam ludźmi. Kompozycja tego fragmentu jest bardzo dynamiczna, jednak ludzkie postaci zachowują się biernie, zupełnie poddają się demonom. Te przerażające kreatury przybierają na obrazie różne kształty, przez co budzą jeszcze większe przerażenie. Na skrzydle tym widocznych jest wiele alegorii typowych dla średniowiecza (najważniejsze wyróżniają się kolorystycznie), np. śnięta ryba (miejsce bez Chrystusa, grzesznicy).

Część środkowa

Część środkowa tryptyku Hieronima Boscha została podzielona na dwie części w sposób wertykalny (charakterystyczne dla wiary średniowiecza). Górny fragment dzieła to niebo – namalowane błękitami, spokojne, dobitnie odróżniające się od scen rozgrywających się na dole. W jego centrum znajduje się Chrystus, którego ręce ułożone są w geście sądzenia (prawa skierowana do góry, lewa w dół). Obok Zbawiciela stoją apostołowie (przedstawieni w modlitewnych pozach), a nieco dalej Matka Boska. Boczna sfera nieba zajęta jest przez aniołów trzymających trąby.

Poniżej domeny Chrystusa ma miejsce istne piekło na ziemi. Szatańskie mocne niszczą wszystko, co stanie im na drodze. W oddali widać szafoty i płonące ruiny, ciężko dostrzegalne pośród nieprzeniknionej czerni. Niższa część jest rozjaśniona, dominuje w niej czerwień. Panuje tam wielki tłok. Podobnie jak w piekle, tak i tutaj siły diabelskie stają się oprawcami rodzaju ludzkiego. Przerażające demony (składające się z samej głowy lub tylko rąk i nóg) odzierają ludzi z ich człowieczeństwa, zamykając w klatkach lub dosiadając niczym wierzchowców. Również ta strefa zawiera wiele alegorii. Można dostrzec tutaj nawiązania do grzechów (np. pijaństwo, rozpusta). Miejsce to pozbawione jest Boga, na co wskazywać może znajdująca się w lewym dolnym rogu demoniczna ryba.

Lewe skrzydło

Lewe skrzydło zawiera przedstawienie raju, stanowi ono nawiązanie do jego biblijnej wizji. Utrzymane jest w kojącej kolorystyce – różnych odcieni zieleni, ciepłego brązu oraz gęstej szarości (zmieszanej nieco z zielenią), która znajduje się w górnej części. Miejsce to kontrastuje z piekłem nie tylko z powodu kolorystyki, ale także ze względu na swoją kompozycję. Panuje tutaj spokój, ludzie przechadzają się pomiędzy drzewami. Pojawia się jednak jeden element, który spokój zakłóca – anioł wypędzający z raju Adama i Ewę. Nad tym wszystkim, pośród gęstej warstwy chmur, góruje Bóg; rozmazana i emanująca światłem postać.

Interpretacja obrazu

„Sąd ostateczny” Hieronima Boscha jest dziełem szczególnym. Żaden inny artysta tamtej epoki nie osiągnął takiego mistrzostwa w operowaniu alegoriami i łączeniu elementów realistycznych z mrocznymi i przerażającymi wizjami. Nikt nie jest bez winy – zdaje się mówić dzieło. Zło pojawiło się nawet w raju, skąd musi zostać wypędzone. Szatan wziął ziemię w swoje władanie i roztacza nad nią krwawe rządy. Wiele treści dodają alegorie (często trudne do rozszyfrowania z dzisiejszej perspektywy), które dookreślają winę danego człowieka, eksponują wspólne cechy ludzkości i szatana itp.

Olbrzymie dzieło Hieronima Boscha nieprzypadkowo niemal całe znajduje się „pod rządami” szatana. Obraz ten miał za zadanie uświadamiać odbiorcom, że ziemia jest domeną sił nieczystych, a prawdziwa ulga czeka na nich w niebie. Przerażające wizje krwawych rządów szatana i jego świty demonów (najprawdopodobniej większość z nich stanowiła odzwierciedlenie ówczesnych wierzeń w siły nieczyste) musiały doskonale trafiać do odbiorców.

Hieronim Bosch „Sąd ostateczny”/ thegreatpainters.blogspot.com