Stanisław August Poniatowski - panowanie, reformy. Ocena panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego

Stanisław August Poniatowski objął tron polski w wyniku elekcji przeprowadzonej w roku 1764. Był on tam popierany przez siły rosyjskie, jak również potężne stronnictwo magnackie zwane Familią. Młody król na samym początku swojego panowania próbował przeprowadzić serię reform, które miały poprawić sytuację Rzeczpospolitej. Na sejmie konwokacyjnym uchwalono zmiany w systemie głosowania w sprawach skarbowych i ekonomicznych (większościowe zamiast jednomyślnego), starano się ograniczyć władzę hetmanów i wprowadzić cło generalne. Dodatkowo król powołał do życia „Komisję dobrego porządku dla miast królewskich” i „Konferencję króla z ministrami”, mające usprawnić rządzenie. Oprócz tego powołał w roku 1765 Szkołę Rycerską, wzorowaną na istniejących w Europie szkołach oficerskich. Wiele z tych reform zostało jednak zaprzepaszczonych w wyniku działania Mikołaja Repnina i jego działań na sejmie zawiązanym pod węzłem konfederacji radomskiej (sejm repninowski 1767- 1768), poza tym ograniczono pole do manewru króla ustanawiając prawa kardynalne, mające być podstawą ustroju Rzeczpospolitej.

Wybuchła przeciwko królowi i rosyjskiej dominacji konfederacja barska (1768 – 1772) i będący jej następstwem I Rozbiór były wstrząsem dla wielu środowisk w Rzeczpospolitej. Stąd też  podjęte na sejmie rozbiorowym (1773 – 1775) próby naprawy Rzeczpospolitej. Dzięki jego decyzjom powołano do życia Komisję Edukacji Narodowej (1773), mającą zreformować system szkolnictwa, jak również utworzono Radę Nieustającą, będącą zalążkiem stałego rządu. Składała się z 36 konsyliarzy i pięciu departamentów. Jednocześnie próbowano doprowadzić do poprawienia sytuacji armii, powiększając ją do 30 tysięcy.

Lata pomiędzy 1772 a 1788 to okres mecenatu królewskiego i wspierania polskiej kultury. Król stworzył nowoczesne miejsce spotkań dla swojego otoczenia w pałacu w Łazienkach, gdzie na obiadach czwartkowych spotykała  się elita Rzeczpospolitej. Król wspierał też mecenatem wielu wybitnych artystów, w tym włoskiego malarza Marcello Bacciarelii'ego. Oprócz tego dbał on o rozwój miast.

W latach 1788 – 1792 doszło do aktywizacji wszystkich środowisk szlacheckich pragnących reform i zawiązania się Sejmu Wielkiego, który miał za zadanie uchwalić wiekopomne dzieło – konstytucję. Oprócz niej uchwalono także bardzo ważne prawo o miastach  i prawo o sejmikach. 3.05.1791 wprowadzono też w życie konstytucję, będąca uwieńczeniem pracy stronnictw reformatorskich. Król liczył wtedy, że zaangażowana w wojnę z Turcją Rosji, jak również (jak się okazało, iluzoryczny) sojusz z Prusami pozwolą mu na odbudowę potęgi Rzeczpospolitej. Konstytucja 3 Maja uchwalała m.in. dziedziczność tronu polskiego, łączyła Polskę i Litwę w jeden organizm polityczny i wprowadzała trójpodział władzy zgodny z myślą oświeceniową.

Gdy w Targowicy zawiązała się konfederacja obozu hetmańskiego, którą wkrótce wsparły wojska rosyjskie, doszło do wojny o utrzymanie w mocy konstytucji. Król Poniatowski w pewnym momencie zwątpił jednak w możliwość wygrania jej, toteż zdecydował się na najbardziej kontrowersyjny krok w czasie jego panowania – przystąpienia do konfederacji targowickiej. Chciał on w ten sposób uratować choć część reform, jednakże nie udało mu się ocalić Rzeczpospolitej od kolejnych rozbiorów. Po roku 1793 był on już praktycznie bezradnym obserwatorem upadku swojej ojczyzny.

Ocena panowania ostatniego króla Rzeczpospolitej jest zadaniem trudnym. Z jednej strony był to okres krótkotrwałego odrodzenia się polskiego ducha patriotycznego, ożywienie kulturalne i gospodarcze, jak również wyraźne próby reform. Z drugiej strony słaba pozycja króla i jego uległość wobec Rosji doprowadziły koniec końców do katastrofy, która wymazała Rzeczpospolitą z mapy Europy.