Gallikanizmem (łac. Gallus – Gal, Francuz) nazywa się nurt polityczny-religijny obecny w katolicyzmie francuskim od XIII w. do XIX w., którego zwolennicy dążyli do ograniczenia uprawnień papieży na rzecz zwiększenia prerogatyw króla i uformowania autonomicznego Kościoła katolickiego we Francji.
Doktryna gallikanizmu została zawarta w „Czterech artykułach gallikańskich” przygotowanych przez biskupa Jakuba Bossueta. Głosiły one, że:
1. Papieże dysponują wyłącznie duchową władzą, dlatego królowie i książęta im nie podlegają w kwestiach doczesnych, a poddani nie mogą być przez papieża zwolnieni z przysięgi wierności, złożonej monarsze.
2. Sobór jest nad papieżem, gdyż obowiązują dekrety soboru z Konstancji i Bazylei w tej sprawie.
3. Władza papieska w Kościele jest ograniczona kanonami, a we Francji także zwyczajami Kościoła gallikańskiego.
4. Doktrynalne orzeczenia papieskie są ostateczne i mają moc wiążącą, tylko gdy przyjmie je cały Kościół.
Powyższe Artykuły gallikańskie zostały one zatwierdzone podczas zjazdu duchowieństwa w Paryżu w roku 1682 r. pod naciskiem Ludwika XIV. Jednak sam konflikt pomiędzy królem a papieżem o zwierzchność nad kościołem we Francji pojawił się kilkaset lat wcześniej, kiedy to na przełomie XIII i XIV w. władca Filip IV Piękny nałożył na duchowieństwo podatki i wstrzymał opłaty na rzecz Stolicy Apostolskiej. Ówczesny papież Bonifacy VIII sprzeciwił się tej decyzji i w trzech bullach uzasadniał stanowisko Kościoła o wyższości władzy papieskiej nad władzą świecką. Wówczas król zwołał Stany Generalne w 1302 r., które wsparły jego stanowisko. Kiedy biskupem Rzymu został Klemens V, z pochodzenia Francuz, przeniósł on Stolicę Apostolską do Awinionu. W ten sposób rozpoczął się okres niewoli awiniońskiej, który trwał od 1309 do 1377 r. Był to czas uzależnienia papieży od królów Francji.
Po zakończeniu niewoli awiniońskiej królowie francuscy nadal dążyli do zwiększenia swoich uprawnień wobec Kościoła i równocześnie ograniczenia przywilejów papieży na terenie Francji. W 1438 r. Karol VII zatwierdził uchwaloną przez duchowieństwo tzw. „sankcję pragmatyczną”, która głosiła m.in. wyższość soboru powszechnego nad papieżem oraz wykluczała jakikolwiek wpływ papieża na obsadę stanowisk kościelnych we Francji. W praktyce zatem czyniła króla Francji zwierzchnikiem Kościoła. W 1516 r. ten stan rzeczy potwierdzono konkordatem podpisanym ze Stolicą Apostolską, który przyznawał królom francuskim prawo obsadzania biskupstw.
W XVII w. kardynał J. Richelieu opracował nawet plan patriarchatu francuskiego, na wzór wschodnich patriarchatów, co dawałoby Kościołowi we Francji pełną niezależność od Rzymu. Jego koncepcja nigdy nie została wcielona w życie.
Ogłoszone w 1682 r. Artykuły gallikańskie odwołano w przeciągu kilku lat. Same jednak idee gallikanizmu były wciąż żywe i znalazły poparcie wśród niektórych przedstawicieli Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a następnie u Napoleona I, który w Artykułach Organicznych z 1802 r. całkowicie podporządkował Kościół władzy świeckiej. Gallikanizm został potępiony dopiero w 1853 r. przez zebranych w Amiens biskupów francuskich, a następnie przez Sobór Watykański I (1869 – 1870) jako niezgodny z doktryną katolicką. Po przeprowadzeniu rozdziału Kościoła od państwa w 1905 r., poglądy gallikańskie przestały odgrywać większą rolę we Francji.