Geneza „Chłopów”
Napisanie czterech części „Chłopów” zajęło Reymontowi siedem lat – od 1901 do 1908 roku. Powieść początkowo ukazała się w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym”. Dwa pierwsze tomy powieści wydano w 1904 roku, część trzecią w 1906, zaś czwartą – w 1909 r.
Czas i miejsce akcji „Chłopów”
Akcja rozpoczyna się we wrześniu, a kończy w lipcu. Nie jest możliwe konkretne umiejscowienie wydarzeń w czasie. Pisarz opisywał święta ruchome i prace rolnicze. Pojawia się jednak kilka aluzji do wydarzeń historycznych, m.in. powstania styczniowego, wojny rosyjsko-tureckiej, zesłania na Syberię.
Miejscem akcji jest wieś Lipce, położona w zaborze rosyjskim. W rzeczywistości leży w pobliżu Skierniewic.
Motywy w „Chłopach”
Motyw domu
Dom Boryny jest symbolem bogactwa i dostatku. Zostały one osiągnięte dzięki pracowitości gospodarza. Dla Macieja najważniejszą wartością była ziemia, nie chciał oddać jej żadnemu z dzieci, ponieważ wiedział, że nie dbałyby o nią równie dobrze jak on.
Motyw konfliktu pokoleń
Antek i Maciej kłócą się o ziemię. Syn domaga się, by ojciec oddał mu gospodarstwo, lecz Maciej nie chce się na to zgodzić, bo wie, że ich gospodarstwo straciłoby miano najlepszego we wsi. Konflikt zaognia ślub Macieja z kochanką Antka, Jagną. Na łożu śmierci Maciej prosi swoją synową Hankę, aby przekazała jego ukryte oszczędności Antkowi i zadbała wspólnie z nim o gospodarstwo.
Motyw miłości
Motyw miłości wiąże się bezpośrednio z postacią Jagny Borynowej. Kobieta jest znana we wsi z niezwykłej kochliwości. Wiejskie kobiety potępiają zachowanie Jagny, obdarzając ją niewybrednymi epitetami. Sama Jagna uważa się bardziej za ofiarę niż sprawczynię miłostek i romansów. Dziewczyna otacza wielką namiętnością każdego mężczyznę, który wywoła w niej stan miłosnego zauroczenia. Dla Jagny miłość to gwałtowna siła, pokonująca wszelkie przeszkody na przekór moralności i konwenansom. Każde uczucie „porywa” dziewczynę, spala ją i naraża na kolejne niebezpieczeństwa. W finale utworu rozżalona bohaterka nie może zrozumieć oburzenia lipieckiej społeczności. Sama uważa, że poniosła już karę, gdyż „kochała za bardzo” i nic w zamian za swoją miłość nie otrzymała.
Motyw ojca
Maciej Boryna to przykład ojca, dla którego ważniejsze od rodziny jest gospodarstwo. Dba o to, by nikogo w rodzinie nie dotknęła niesprawiedliwość ani bieda. Przede wszystkim jednak troszczy się o ziemię.
Motyw przyrody
Jeden z kluczowych motywów powieści Reymonta. Praca i codzienne życie chłopów skupia się wokół niezmiennego cyklu pór roku. Mieszkańcy żyją według kalendarza natury orząc, siejąc i zbierając plony ziemi. Siły przyrody mają wpływ na pomyślność zbiorów lub nieurodzaj.
Przyroda „towarzyszy” bohaterom powieści w ich codziennych zmaganiach, odzwierciedla ich nastroje, zdaje się „współgrać” z opisywanymi wydarzeniami. Dla chłopów natura to przede wszystkim ziemia traktowana jako Matka i żywicielka. Bohaterowie utworu szanują ziemię, odnoszą się do niej z nabożną czcią (zachowanie Boryny przed śmiercią).
Ziemia jest także przedmiotem walki. W lipieckiej hierarchii społecznej najwyższe miejsce zajmują gospodarze z największą ilością mórg. Większość opisywanych rodzin (zwłaszcza Borynowie) wykłóca się o podział gospodarstwa. Zapis ziemi jest przedmiotem sporu pomiędzy Maciejem i Antkiem, a także Jagną, Hanką, kowalem i jego żoną.
Z podobną determinacją chłopi walczą o prawa do lasu i gruntów, które trafiają w ręce niemieckich kolonistów. Ziemia jest dla chłopów bezcennym dobrem, o które należy walczyć i umiejętnie o nie dbać (zaniedbywanie upraw poczytywane jest niemalże za grzech).
Motyw rodziny
Rodzina ma dla bohaterów powieści ogromną wartość. W rodzinie tkwi siła, rodzina zapewnia bezpieczeństwo i wsparcie. Młodzi bohaterowie powieści (tacy jak np. Szymek i Nastka) z determinacją dążą do tego, by założyć własną rodzinę, mieć swój dom i gospodarstwo. To świadczy o dojrzałości i gotowości do zajęcia wyższego miejsca w lipieckiej hierarchii.
Z drugiej strony – w wieloosobowych, zamożnych rodzinach częstym problemem jest walka o pierwszeństwo, zapis ziemi czy oszczędności (motyw konfliktu pomiędzy Boryną i kowalem). Zdarzają się też rodziny, w których dorosłe dzieci wyrzucają z domu rodziców i starszych schorowanych krewnych. Taki los przypada w udziale m.in. żebraczce Agacie i Jagustynce.
Motyw społeczeństwa
Społeczność wsi Lipce żyje odizolowane od świata, zajęte tylko swoimi sprawami. Czas odmierzają mieszkańcom uroczystości religijne, zmiany w przyrodzie i prace polowe. Społeczność wsi jest zhierarchizowana, na jej czele stoi najbogatszy gospodarz, Maciej Boryna. Mieszkańcy Lipiec dokonują własnych sądów, potępiają niemoralnych mieszkańców, piętnują ich zachowania. Zgodnie wyrzucają poza nawias społeczny Jagnę, która nie może znaleźć u nikogo zrozumienia.
Motyw walki
Walka o przetrwanie jest wpisana w codzienne życie chłopów. Ludzie pracujący na roli walczą rokrocznie o udane plony, decydujące o przyszłości całych rodzin. Walka o ziemię (powiększenie gospodarstwa, podział spadku po rodzicach) to problem nurtujący nie tylko społeczność lipiecką, ale i całą klasę chłopską.
Bohaterowie powieści są także zmuszenie walczyć z zagrożeniami z zewnątrz. Konflikt z dworem (walka o las), kolonistami czy rosyjskimi urzędnikami to najważniejsze z wątków wiążących się z walką.
Motyw wsi
Główny motyw utworu. Wieś, życie chłopów, ich kontakt z naturą – cieszył się szczególnym zainteresowaniem twórców Młodej Polski (ten nurt w literaturze określano mianem „chłopomanii”). Powieść Reymonta to nie tylko efekt takiej fascynacji. Autor stara się oddać faktyczne realia życia chłopów. Reymont wnika w ich mentalność, oddając jak najdokładniej język, tradycje i obyczaje. Wieś opisana w „Chłopach” jest żywa, namacalna i tętniąca życiem, zaś jej mieszkańcy – prawdziwi ze swymi troskami, namiętnościami i obawami przed zmieniającą się przyszłością.
Staranność autora w dogłębnym oddaniu charakteru polskiej wsi jest doceniana przez kolejne pokolenia czytelników.
Motyw zdrady
Antek zdradza żonę z Jagną, która jest dla niego atrakcyjniejsza od Hanki. Młody Boryna czuje się zobowiązany wobec żony, ale woli przyjemne i beztroskie chwile z Jagną niż obowiązki domowe. Po powrocie z więzienia wraca do żony.