Geneza „Syzyfowych prac”
Na powstanie powieści „Syzyfowe prace” wpłynęło kilka czynników. Na samym początku należy wspomnieć o tym, że Stefan Żeromski przez wiele lat przymierzał się do napisania tego utworu, o czym dowiadujemy się z jego „Dzienników”. Poza tym dorastał w ciężkich czasach, kiedy – po upadku powstania styczniowego – miał do czynienia z działaniami rusyfikacyjnymi i represjami ze strony caratu. W kręgu rodzinnym Żeromskiego dbano jednak o patriotyczne wychowanie i z wielkim szacunkiem przekazywano historię sięgającą kilka pokoleń wstecz. Ojciec Żeromskiego był zaangażowanym działaczem w czasie powstania styczniowego, pradziadek był uczestnikiem insurekcji kościuszkowskiej, a jego wujek – żołnierzem Wojska Polskiego. To wszystko spowodowało, że młody Żeromski od wczesnych lat swojego życia wychowywał się wśród ludzi, którzy kultywowali miłość do ojczyzny, a opowiadane przez nich historie wpłynęły na światopogląd i wczesne próby literackie pisarza.
Będąc uczniem gimnazjum kieleckiego, Żeromski po raz pierwszy zetknął się z problemem rusyfikacji. Jednak dzięki wpojonym w młodości wartościom, organizował tajne spotkania młodzieży, podczas których analizowali zakazane lektury, a także samodzielnie zgłębiali historię Polski. Te przeżycia autora znalazły swoje odbicie w „Syzyfowych pracach”. Marcin Borowicz i jego losy mają wiele wspólnego z wydarzeniami z życia Żeromskiego. W ten sposób pisarz utrwalił własne doświadczenie związane z represjami i wynarodowianiem młodzieży polskiej. Następny okres życia – studia w Warszawie – ostatecznie ukształtowały światopogląd Żeromskiego. Stał się nie tylko orędownikiem kwestii o charakterze narodowo-społecznym, ale dostrzegał także potrzebę zaprowadzenia, zmian, zwłaszcza na wsiach. Chcąc dać przykład – bezinteresownie nauczał wiejskie dzieci, w międzyczasie wygłaszając wykłady o literaturze polskiej.
Niewątpliwy wpływ na kształt „Syzyfowych prac” miało zainteresowanie pisarza utworami realizmu krytycznego. Dzieła Orzeszkowej, Prusa, Sienkiewicza czy Dygasińskiego, mówiące często o losach młodzieży walczącej o swoją niezależność, podsunęły Żeromskiemu kilka wątków wykorzystanych później w powieści.
Data rozpoczęcia pracy nad powieścią nie jest dokładnie znana, jednak nazwisko Borowicza pierwszy raz pojawia się na kartach „Dzienników” w 1887 roku. Badacze twórczości i życiorysu pisarza są zgodni, że lata 1890-1891 to okres wstępnych prac nad dziełem, natomiast rok 1896 to data ich ukończenia. „Syzyfowe prace” były po raz pierwszy publikowane w „Nowej Reformie” w 1897 roku (Żeromski wydał je pod pseudonimem Maurycy Zych). Tam to powieść ukazywała się w odcinkach od 7 lipca do 24 września 1897 roku. Wydanie książkowe ukazało się we Lwowie w 1898 roku. W Warszawie powieść o zmienionym tytule – „Andrzej Radek, czyli Syzyfowe prace” – została wydana w 1909 r.
Czas i miejsce akcji „Syzyfowych prac”
Czas akcji jest możliwy ustalenia dzięki analogii faktów historycznych i wydarzeń ukazanych w powieści. Do faktów zaliczyć należy wprowadzenie reformy, nakazującej przeprowadzanie lekcji tylko w języku rosyjskim, zakaz mówienia w języku polskim na terenie szkoły czy chociażby tytuły podręczników, obowiązujących w tym okresie w gimnazjach. Na podstawie tych elementów możemy przyjąć, że data rozpoczęcia akcji książki to rok 1872, kiedy rodzice odwożą Marcina do szkoły elementarnej w Owczarach. Powieść kończy się natomiast jedenaście lat później, chwilę przed wyjazdem bohatera na studia do Warszawy.
Należy wspomnieć poza tym o wydarzeniach przywoływanych w retrospekcji, w szczególności: rok 1829 (wjazd cara do Warszawy i koronacja króla wspominane przez Grzebickiego), początek powstania listopadowego oraz wydarzenia związane z powstaniem styczniowym.
Miejsca, w których rozgrywa się akcja, należy powiązać z dwoma głównymi bohaterami – Marcinem Borowiczem i Andrzejem Radkiem. Zaliczyć do nich należy: Gawronki, rodzinną miejscowość Marcina, Owczary, gdzie chłopiec uczęszczał do szkoły elementarnej oraz Kleryków, gdzie znajdowało się gimnazjum. W przypadku Andrzeja to: Pajęczyn Dolny – tam spędził swoje najmłodsze lata, a następnie Pyrzogłowy, gdzie chodził do progimnazjum. Ostatnim etapem był, tak jak w przypadku Marcina, Kleryków.
Motywy w „Syzyfowych pracach”
Motyw mistrza
Mianem mistrza w „Syzyfowych pracach” można określić Antoniego Paluszkiewicza – opiekuna i pierwszego nauczyciela Andrzeja Radka. To on uczy biednego chłopca czytać i pisać, zarówno w języku polskim, jak i rosyjskim. Później za własne pieniądze umożliwia chłopcu dalszą edukację, umieszczając go w progimnazjum w Pyrzogłowach. Po śmierci opiekuna Andrzej pozostaje wierny wskazówkom, jakie dał mu nauczyciel. Mając świadomość, jak wiele mu zawdzięcza, nie mógł pozwolić sobie na sprzeniewierzenie się otrzymanym możliwościom, kontynuuje więc edukację.
Odmienny charakter ma relacja między Marcinem Borowiczem i inspektorem Zabielskim. Nauczyciel widzi bowiem w znajomości z Marcinem wyłącznie szansę na rozpropagowanie swoich wartości. Nie ceni go jako ucznia, ale jako przyszłego zwolennika Rosji, który wyparł się swoich rodzinnych korzeni. Także Marcin ma do swojego opiekun odmienny stosunek niż Jędrek do Paluszkiewicza. Robi wszystko za namową Zabielskiego, nie wykazuje większej inicjatywy. I gdy dostrzega, jak wielki popełnił błąd, ze skruchą zaczyna doceniać, czym tak naprawdę jest polskość.
Motyw młodości
Główni, ale także poboczni bohaterowie „Syzyfowych prac”, są młodymi, pełnymi życia ludźmi. Będąc uczniami gimnazjum w Klerykowie, muszą troszczyć się sami o siebie, co uczy ich zdyscyplinowania i samodzielności. Ukazanie młodych chłopców, zarówno w ich smutnych, jak i szczęśliwych momentach pozwala czytelnikowi śledzić ich rozwój emocjonalny. Czasy, w jakich przyszło im dorastać, a więc okres zaborów, nie ułatwiają im codziennego życia i decyzji. Muszą zająć własne stanowisko wobec działalności rusyfikacyjnej swoich nauczycieli i albo poddać się im, albo konsekwentnie stawiać im czoło. Borowicz i Radek – główni bohaterowie powieści przechodzą długą drogę do ostatecznego sformułowania własnych poglądów. Zwłaszcza Marcin, który ma na swoim koncie uległość wobec zaborców oraz działalność w kole rusofilskim, pokonuje wiele etapów, aby w końcu stać się prawdziwym patriotą. Motyw młodości oznacza w tym wypadku kształtowanie się patriotyzmu i wartości narodowych w dorastającym pokoleniu.
Motyw przemiany
Dorastanie w szkole, gdzie przesz cały czas swoją działalność prowadzą rusyfikatorzy, nie należy do najłatwiejszych. Przekonują nas o tym losy uczniów gimnazjum w Klerykowie, którzy pokonują długą drogę do uformowania się ich charakterów. Początkowo tak naprawdę nic nie wiedzą o Polsce, odchodzą od patriotyzmu i wartości, które były kiedyś ważne dla Polaków. Przełomem staje się dla nich recytacja „Reduty Ordona” wykonana przez Zygiera. Dopiero wówczas w chłopcach budzi się ciekawość i chęć zastanowienia się nad własnym życiem oraz dotychczasowymi poglądami. Pragną poznać historię swojej ojczyzny i zaczynają kształtować swoja mentalność w zupełnie innym kierunku. Dotyczy to przede wszystkim głównego bohatera – Marcina Borowicza. To on stanowi symbol największej przemiany. Przechodząc w swoim życiu kilka etapów, nie uniknął zafascynowania poglądami głoszonymi przez Rosjan. Pomogła mu w tym zwłaszcza znajomość z inspektorem Zabielskim, który widział w Borowiczu doskonałą możliwość do rozszerzenia swoich wpływów. To za jego pośrednictwem młody chłopiec zaczyna brzydzić się tym wszystkim, co polskie.
Przełomem, tak jak w przypadku pozostałych bohaterów, jest wysłuchanie utworu Mickiewicza. Wtedy dopiero Borowicz odkrywa swoją tożsamość i zaczyna rozumieć błędy w swoim postępowaniu. Od tej pory staje się zagorzałym patriotą i wyznawcą idei narodowych, które stoją w opozycji do idei, postulatów i nakazów zaborcy.