Katarynki były bardzo popularne w XIX wieku i nie sposób było nie spotkać ich na ulicach i podwórkach, o czym Prus niejednokrotnie wspominał w swoich kronikach.
Katarynka to rodzaj instrumentu, który może wygrywać tylko takie melodie, które zostały zapisane na wałku melodycznym. Kataryniarz, niespiesznie kręcąc korbą, uwalniał kolejne dźwięki.
W tym przypadku tytułowa katarynka, jej praca może stanowić symbol ustabilizowanego i toczącego się według utartego schematu życia pana Tomasza, który codziennie pokonuje tę samą trasę, wykonuje te same gesty, przeprowadza podobne rozmowy:
(…) Na ulicy Miodowej co dzień około południa można było spotkać jegomościa w pewnym wieku, który chodził z placu Krasińskich ku ulicy Senatorskiej. (…) Był zawsze głęboko zamyślony i posuwał się z wolna (…).
Być może nienawiść Tomasza do katarynek ma związek z jego samotnym i monotonnym życiem, z którym nigdy się nie pogodził. Przecież w młodości był energicznym człowiekiem. Jego życie toczyło się szybko i było urozmaicone. Lubił kobiety, z którymi chętnie się spotykał, robił karierę. Mimo wielu prób, nie udało mu się założyć rodziny. Zajął się sztuką i rozsmakowywał w muzyce, a po tym, jak przeszedł na emeryturę, wszystkie dni jego życia stały się do siebie bliźniaczo podobne.
Motyw katarynki w noweli obecny jest przez cały czas. Pojawia się niejako w tle, by w finale odegrać kluczową rolę: spleść losy bohaterów, a także poruszyć serce Tomasza, zmuszając go do podjęcia działania, o którym wcześniej tylko myślał. Ostatecznie adwokat pomaga dziewczynce w walce z chorobą. Tak więc katarynka to „sokół” historii (termin ten został wprowadzony po raz pierwszy przez Paula Heysego na określenie motywu przewodniego noweli, który wziął się od „Sokoła” Boccaccia, gdzie tytułowy ptak miał kluczowe znaczenie dla akcji).