Źródłosłów i związek z tragedią
Nazwa komedia pochodzi od dwóch greckich słów: komos („huczny pochód”) i ode („pieśń”). Wyraz „komos” oznacza również nazwę piosenki wykonywanej w upojeniu alkoholowym. Komedia wyrasta z tego samego źródła, co tragedia, czyli obrzędów na cześć Dionizosa, których celem było ekstatyczne połączenie się z bóstwem przez taniec, śpiew i picie wina. Genetyczna bliskość komedii i tragedii wskazuje na to, że płacz i śmiech to dwa aspekty tego samego zjawiska. Tragedia ma za zadanie uwznioślić przedstawianą historię (ruch w górę), komedia zaś ją trywializuje (ruch w dół).
Elementy konstrukcyjne
Oprócz prologu istotnym elementem komedii antycznej był agon, czyli pojedynek słowny wykonywany przez chór podzielony na dwie części, a także parabasis, a więc bezpośrednie zwracanie się do widowni, tzw. „mówienie na stronie”.
Komizm
Pojęcie komizmu w starożytności nie istnieje. Arystoteles wymienia natomiast „błazeństwo”, które stanowi punkt wyjścia dla komizmu. Antyczne zjawisko śmiechu, podobnie jak pathos w tragedii, spełnia funkcję terapeutyczną. Źródłem oczyszczenia z negatywnych uczuć jest tu trywializacja przyczyn cierpienia. Znamienne jest, że śmiech w świecie antycznym wywołuje przede wszystkim ludzka ułomność i deformacja. Nie chodzi tu jednak o wyszydzenie cudzego nieszczęścia, ale o jego oswojenie. Innym źródłem śmiechu jest obsceniczność, czyli komiczne przedstawienie sytuacji erotycznej. Śmieszność nie jest tu jednak równoznaczna z wesołością. Błazen bowiem jest śmieszny, ale nie wesoły, ponieważ płacze. Antyczny śmiech występuje w kilku odmianach, które współczesna poetyka nazywa komizmem sytuacyjnym, słownym i komizmem postaci. Bohaterowie w komedii noszą znaczące imiona, które zawierają w sobie prezentowane przez nich wady.
Rodzaje komedii greckiej i jej twórcy
Pierwszym rodzajem komedii była komedia staroattycka, ukształtowana w V w. p. n. e. Był to rodzaj satyry politycznej związanej z aktualnymi wydarzeniami. Operowała ona dosadnym, niemal wulgarnym stylem, a jej kompozycja była epizodyczna. Najważniejszym przedstawicielem tego gatunku był Arystofanes. Jego najważniejsze dzieła to: „Chmury”, „Żaby”, „Rycerze” czy „Plutos”. Drugi rodzaj komedii powstał w IV w. p. n. e. Była to komedia średnia. Jej twórcy wyeliminowali wątek polityczny i skupili się na codziennej tematyce obyczajowej oraz trawestacji mitologii. Główni przedstawiciele to Antyfanes, Aleksis i Eubulos. Ostatnim etapem przekształceń na gruncie greckim była komedia nowa (IV – III w. p. n. e.). Odmiana ta skupiła się na motywach psychologicznych, komizmie sytuacyjnym i komizmie postaci. Jej reprezentantami byli między innymi Meander czy Apollodor z Karystos.
Komedia rzymska
Najważniejszym z kolei przedstawicielem komedii rzymskiej byli Plaut i Terencjusz. Wykorzystali oni wzorzec komedii nowej. Znane komedie Plauta to: „Skarb”, „Siostry”, „Jeńcy” czy „Żołnierz samochwał”. Skupił się on na krytyce kwestii społecznych, jak np. złe kształcenie młodzieży. Najważniejsze konflikty dotyczą tu jednak konfliktów rodzinnych i erotycznych. Plaut wprowadził do komedii tak zwane postaci „typowe”, reprezentujące pospolite ludzkie wady: chciwość, zazdrość, przewrotność. Spośród komedii Terencjusza zachowało się sześć, między innymi: „Dziewczyna z Andros”, „Teściowa”, „Sam siebie karzący”. Z tej ostatniej sztuki pochodzi słynny cytat, który przytaczali renesansowi humaniści, a więc: „nic co ludzkie, nie jest mi obce”. Co ciekawe, słowa te wypowiada tu ojciec, który nie martwi się rozwiązłą naturą swojego syna. To właśnie z wzorów Plauta i Terencjusza rozwinęła się komedia europejska.