„Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa to dzieło, w którym groteska odgrywa bardzo istotną rolę. Wydobywa ona na wierzch absurd totalitarnego świata, a jednocześnie pozwala sobie poradzić z lękiem przed owym zniewoleniem. Co więcej, groteska odgrywa istotną rolę w kreowaniu parabolicznych sensów utworu, a ponadto współtworzy oryginalną poetykę powieści, sytuując ją w obrębie literatury awangardowej. Kategoria ta manifestuje się na kilku poziomach powieści.
Świat przedstawiony
Groteskowej deformacji podlega po pierwsze powieściowy świat przedstawiony. Tradycyjny bieg czasu zostaje zakłócony przez diabelskie sztuczki Wolanda i jego towarzyszy. Dzięki temu np. dyrektor Lichodiejew może w kilka sekund przenieść się z Moskwy do Jałty, a północ, kiedy odbywa się bal u szatana, zostaje zawieszona w swoistym bezczasie. Ponadto zakłóceniu ulegają tradycyjne relacje między przeszłością i teraźniejszością. Historia Jeszuy i Piłata rozgrywa się bowiem równolegle do innych wydarzeń w powieści. Przestrzeń „Mistrza i Małgorzaty” również podlega deformacji. Mieszkanie przy ulicy Sadowej staje się na przykład terenem metafizycznym, w którym odbywa się demoniczne przyjęcie.
Bohaterowie i akcja
Bohaterowie również noszą cechy groteskowe. Tytułowy Mistrz to jednocześnie wybitny pisarz i pacjent szpitala psychiatrycznego, Małgorzata z kolei staje się wiedźmą latającą na miotle, a demony towarzyszące Wolandowi przybierają komiczno-przerażające postaci: osobnika z wielkim kłem (Azazello) czy dziwacznego kocura mówiącego ludzkim głosem (Behemot). Sama akcja powieści posiada groteskowy przebieg, jej apogeum stanowią z pewnością sceny występu Wolanda w Teatrze Varietes i balu u szatana, na którym np. Iwan Iwanowicz zostaje zamieniony w wieprza. Realizm miesza się zatem z fantastyką.
Narracja i styl
Groteskowe prawa rządzą również poziomem narracyjno-stylistycznym powieści. Mamy tu do czynienia z synkretycznym zestawieniem różnorodnych tonacji: od powagi dyskursu filozoficzno-etycznego (historia Piłata) przez lęk i przerażenie (np. egzekucja barona na balu u szatana) aż po absurdalny komizm (np. scena oderwania i przyłączenia głowy konferansjerowi podczas przedstawienia w teatrze).
Groteskowość w powieści Bułhakowa obnaża totalitarne oblicze świata przedstawionego, ponieważ demaskuje i wyolbrzymia rządzący nim absurd. Jednocześnie jednak śmiech, który jest bardzo istotnym składnikiem tej kategorii estetycznej, stwarza przestrzeń wolności, pozwala na zyskanie dystansu wobec istniejącego w zła.
