Mistrz i Małgorzata – problematyka

„Mistrz i Małgorzata” to najsłynniejsza powieść Michaiła Bułhakowa, która stanowi zarówno sprzeciw wobec totalitarnego ustroju, jak i uniwersalną parabolę filozoficzno-etyczną, w której porusza się takie problemy, jak miłość, odpowiedzialność i odwieczna walka dobra ze złem. Owa podwójna wymowa dzieła jest możliwa dzięki konfrontacji dwóch równoległych wątków: współczesnego (rozgrywającego się w latach 30. w Moskwie) i historyczno-uniwersalnego (historia śmierci Jezusa Chrystusa w Jerozolimie).

Mamy tu do czynienia z chwytem „powieści w powieści”, ponieważ Mistrz pisze utwór o Poncjuszu Piłacie i jego spotkaniu z Jeszuą. Oba plany czasowe wyraźnie się na siebie nakładają, a dzieje się tak z powodu tajemniczej wizyty diabła Wolanda, który wraz ze swoją świtą przybywa do komunistycznej Moskwy. Jego pobyt w mieście ma miejsce pomiędzy środą a sobotą (a więc w czasie analogicznym do najważniejszych wydarzeń Wielkiego Tygodnia). Diabeł pojawia się w państwie ateistycznym, w którym nikt nie wierzy już w działanie sił nadprzyrodzonych. Jego wizyta i towarzyszące jej dziwne wydarzenia początkowo są odbierane jako zwykłe magiczne triki (jak podczas przedstawienia w Teatrze Varietes). Jednak celem owego „nawiedzenia” miasta jest wstrząśnięcie mieszkańcami i uświadomienie im rzeczy, na które nie zwracają uwagi. Chodzi tu po pierwsze o zdemaskowanie porządku totalitarnego, a więc obnażenie absurdalnego zniewolenia, donosicielstwa i kłamstwa. Po drugie zaś mamy tu do czynienia z uobecnieniem ładu metafizycznego. Paradoksalnie zatem szatan okazuje się sprzymierzeńcem dobra. Dzięki niemu szpicle i tchórze ujawniają swoją prawdziwą naturę (baron Meigel, prezes spółdzielni Bosy), ludzie szlachetni zaś (jak Mistrz i Małgorzata) mogą się doskonalić.

Bułhakow dokonując wyrazistej konfrontacji historii biblijnej i rzeczywistości komunistycznej Rosji, pokazuje, że w obu światach działają analogiczne prawa, a prawda Ewangelii jest aktualna zawsze i wszędzie. Jeszua to bohater bezkompromisowy, który potrafi zachować niezależność myślenia i stawić czoło władzy. Jest on człowiekiem, który pomimo śmierci wygrywa w sensie etycznym, pozostaje bowiem wierny własnym przekonaniom do końca. Inaczej dzieje się z Piłatem, który ulega tchórzostwu i zdradza siebie. Pod wpływem lęku Piłat wydaje niesprawiedliwy wyrok na Jezusa. Podobnie rysuje się obraz totalitarnej Rosji, gdzie obowiązuje urzędowy ateizm i ślepe podporządkowanie władzy. W tej sytuacji wielu ludzi nie ma odwagi zachowania niezależności i konformistycznie dopasowuje się do wymogów czasu. Najlepszym tego przykładem są literaci z Massolitu, jak poeta Riuchin, który „nie wierzy w ani jedno słowo, które napisał”. Inni są nakłaniani do zmiany poglądów (jak Iwan Bezdomny). Ci zaś, którzy nie zgadzają się z oficjalną doktryną, są po prostu niszczeni. Bohaterem tego typu jest Mistrz, który odważył się napisać powieść ukazującą Chrystusa w pozytywnym świetle. Pod wpływem nacisków i nagonki władzy, Mistrz pali jednak swoje dzieło i trafia do szpitala psychiatrycznego.

Bułhakow wskazuje jednak pewien ratunek przed złem totalitarnego świata, jest nim miłość i miłosierdzie. To dzięki wielkiemu uczuciu, ukochana Mistrza, Małgorzata, zasięga pomocy samego diabła i odzyskuje kochanka, a jednocześnie upragniony spokój i wolność. Jednocześnie dzięki jej współczuciu dzieciobójczyni zostaje uwolniona od mąk piekielnych. Największym upadkiem człowieka jest natomiast tchórzostwo. Jak pisze bowiem Bułhakow, „tchórzostwo nie jest jedną z najstraszliwszych ułomności, ono jest ułomnością najstraszliwszą”. Brak odwagi bronienia swoich wartości i przekonań ma zawsze wielką cenę. Piłat nie może sobie poradzić ze swoim czynem i wciąż śni o więźniu Ha-Norci. Miłosierdzie ma jednak wielką moc, Mistrz uwalnia mężczyznę od cierpienia i kończy swoją powieść słowami: „Jesteś wolny! On czeka na Ciebie!”. „Mistrz i Małgorzata” to zatem nie tylko uniwersalna przypowieść o sile miłości i dobra, ale także wielka powieść o mocy literatury, która zwłaszcza w warunkach totalitarnego zniewolenia stanowi przestrzeń wolności. Co więcej, to właśnie w ocalającej potędze literatury dopatruje się Bułhakow szansy na odnowę świata. Piłat z powieści Mistrza przychodzi bowiem we śnie do poety Iwana, który, jak można się spodziewać, będzie kontynuował dzieło Mistrza.