Protestantyzm jest jednym z trzech wielkich odłamów chrześcijaństwa, obok katolicyzmu i prawosławia. Zobacz, co oznacza nazwa protestantyzm, jaki jest podział protestantyzmu oraz co charakteryzuje tę religię.
Protestantyzm - jak rozumieć tę nazwę?
Początkowo pod tym pojęciem rozumiano wyłącznie Kościoły i wyznania, które powstały w XVI w. w wyniku reformacji i zostały zorganizowane w opozycji do Kościoła rzymskokatolickiego. Z czasem jednak pojęcie „protestantyzm” rozszerzono na Kościoły i wyznania, które zrodziły się na skutek tzw. drugiej reformacji (XVII–XVIII w.), a także później w efekcie podziału istniejących już wspólnot protestanckich. Zdarza się, że nowa grupa protestancka powstaje także na skutek wydzielenia się pewnej liczny wiernych z Kościoła katolickiego.
Sama nazwa „protestantyzm” wywodzi się od protestu przeciwko cesarskiemu zakazowi upowszechniania doktryn reformatorskich, jaki w 1529 r. na sejmie Rzeszy w Spirze został przedłożony przez książęta i miasta Rzeszy.
Początek protestantyzmu
Protestantyzm stanowi pokłosie XVI-wiecznej reformacji. Za symboliczną datę jego początku przyjmuje się zatem dzień 31 października 1517 roku, kiedy to Marcin Luter ogłosił swoje 95 tez o odpustach, w których zaatakował różne nadużycia związane z nauczaniem, głoszeniem, a także praktykowaniem sakramentu pokuty w Kościele rzymskokatolickim.
Odłamy protestantyzmu
Do pierwszych i głównych odłamów protestantyzmu zalicza się: luteranizm, kalwinizm (ewangelicyzm reformowany), anglikanizm oraz anabaptyzm. Z ruchów tych na przestrzeni wieków wyłoniły się kolejne, odrębne wspólnoty chrześcijańskie. Dlatego też okres XVII-XVIII w. nazywa się powszechnie okresem tzw. „drugiej reformacji”. W tym czasie wykształcili się m.in. purytanie (XVII w.; powstali w łonie kościoła anglikańskiego), baptyści (XVII w.; mają dwa źródła w dwóch ruchach – mennonitów i purytan) oraz pietyści (wyłonili się z luteranizmu). Z kolei w XVIII w. narodził się w Kościele anglikańskim ruch metodystów, którego założycielem był John Wesley.
Podziały w ramach Kościołów protestanckich trwają do dziś, dlatego wszelkie próby systematyki wyznań protestanckich są właściwie z góry skazane na niepowodzenie. Stąd obecnie bardziej niż o konkretnych Kościołach zwykło się mówić o pewnych nurtach w obrębie protestantyzmu:
- pietystyczno-metodystycznym (zwracającym szczególną uwagę na tzw. „metody pobożności”);
- baptystycznym (akcentującym chrzest dorosłych przez zanurzenie; m.in. mennonici i baptyści);
- adwentystycznym (akcentującym oczekiwanie rychłego powtórnego przyjścia Chrystusa, tu: Adwentyści Dnia Siódmego – XIX w.); w ramach tego nurtu umieszcza się także nurt badaczy Pisma Świętego;
– zielonoświątkowym (akcentującym chrzest z Ducha Świętego i jego dary; pentekostalizm – XX w.),
– nurcie kościołów lokalnych (akcentującym role lokalizacji w określonej miejscowości jako kryterium wyodrębnienia organizacyjnego).
Brak jednolitej doktryny i organizacji protestantyzmu powoduje, że przynależność niektórych grup do tego odłamu stała się przedmiotem kontrowersji. Szczególny sprzeciw budzi przypisywanie do protestantyzmu wyznań o charakterze antytrynitarnym (nie uznających dogmatu o Trójcy św.). Chociażby Świadkowie Jehowy wyrośli na gruncie protestantyzmu, ale nie są do niego zaliczani ze względu na fakt, iż negują boskość i kult Chrystusa. Wątpliwości budzą w tej kwestii również mormoni, kwakrzy czy badacze Pisma Świętego. Do protestantyzmu czasami nie zalicza się anglikanizmu. Wyznanie to wyrosło co prawda na gruncie reformacji, ale w zasadzie stanowi pomost między katolicyzmem a protestantyzmem.
Współcześnie protestantyzm obejmuje ok. 2 tys. ugrupowań, Kościołów chrześcijańskich, związków wyznaniowych i wspólnot. Należy do nich 800 milionów wiernych. Protestanci dominują w Skandynawii, stanowią większość w północnych Niemczech, Wielkiej Brytanii i USA oraz znaczną część chrześcijan w Afryce.
Protestantyzm w Polsce
W Polsce protestantyzm pojawił się już ok. 1518 r. Do najważniejszych ruchów reformacyjnych należeli wówczas luteranie, kalwiniści, bracia czescy i bracia polscy. Jednak po początkowym dynamicznym rozwoju protestantyzm uległ później wyraźnemu osłabieniu w wyniku kontrreformacji. Współcześnie w Polsce najliczniejszy jest Kościół Ewangelicko-Augsburski (Kościół luterański), który liczy ponad 60 tys. członków.
Charakterystyka protestantyzmu - główne zasady
Za pięć głównych zasad protestantyzmu uważa się:
1) zasadę Sola Scriptura („Tylko Pismo”) – Biblia uważana jest za jedyne źródło Objawienia; wiąże się z tym odrzucenie tradycji Kościoła katolickiego i przekonanie, że jedynie Pismo Święte stanowi autorytet w sprawach wiary i praktyki chrześcijańskiej; w związku z zasadą Sola scriptura w protestantyzmie wyłoniły się dwa nurty: „fundamentaliści”, którzy traktują Biblię dosłownie oraz „liberałowi”, którzy interpretuje ją symbolicznie.
2) zasadę Sola gratia („Tylko łaska”) – zbawienie przychodzi tylko z łaski Boga jako „niezasłużony dar”, a nie jako nagroda za jakiekolwiek zasługi człowieka;
3) zasadę Sola fide („Tylko wiara”) – grzeszny człowiek dostępuje usprawiedliwienia i Bożego przebaczenia wyłącznie przez wiarę w Jezusa Chrystusa, a nie przez swoje uczynki;
4) zasadę Sola Christus (Tylko Chrystus) – tylko Jezus Chrystus jest pośrednikiem między Bogiem i ludźmi; zbawienie nie jest możliwe za wstawiennictwem świętych czy Maryi, dlatego w protestantyzmie nie praktykuje się ich kultu; ponadto Jezus Chrystus uważany jest przez protestantów za jedyną głowę Kościoła chrześcijańskiego, stądodrzucają oni zwierzchnictwo papieża, a także samą funkcję kapłana;
5) zasadę Soli Deo gloria (Tylko Bogu chwała) – wszelka chwała należna jest jedynie Bogu, ponieważ zbawienie dokonuje się tylko przez Boga, przez Jego wolę i działanie; stąd odrzucony został nie tylko kult aniołów i świętych, ale także relikwii czy wizerunków.
Wśród cech charakterystycznych dla Kościołów i wyznań protestanckich wyróżnia się także:
- akcentowanie indywidualizmu religijnego i roli subiektywnej świadomości religijnej;
- odrzucenie wszelkich pośredników w kontakcie wiernych z Bogiem (czyli kapłanów) oraz odrzucenie spowiedzi indywidualnej;
- uznawanie tylko 2 sakramentów: sakramentu chrztu oraz sakramentu Eucharystii pod dwiema postaciami;
- odrzucenie odpustów, zakonów i celibatu;
- odrzucenie dogmatów maryjnych; protestantyzm nie oddaje Matce Bożej czci religijnej, gdyż ta należna jest jedynie Bogu;
- nieuznawanie hierarchii kościelnej;
- dopuszczanie wiernych do udziału w zarządzaniu organizacją kościelną;
- dużą samodzielność poszczególnych zborów;
- odrzucenie liturgii w języku łacińskim na rzecz języków narodowych.
Protestantyzm - organizacja, ustrój kościelny
Pod względem organizacji w protestantyzmie występują cztery typy ustroju kościelnego: episkopalny (oparty na władzy biskupów), konsystorski (oparty na władzy konsystorza, czyli rady duchownych i świeckich), synodalny (oparty na władzy synodów) oraz kongregacjonalny (oparty na samodzielności poszczególnych gmin — parafii).
Kościoły protestanckie są samodzielne w granicach poszczególnych państw. Obecnie można jednak zaobserwować pewne tendencje integracyjne. Przykładem takiej wewnątrzprotestanckiej ekumenii była podpisana w 1973 r. Konkordia leuenberska, która dała początek tzw. Leuenberskiej Wspólnocie Kościołów europejskich, uznających wzajemnie urząd duchownego, głoszenie Słowa i sprawowanie sakramentów. Jest to tzw. wspólnota ołtarza i ambony, do której należą Kościoły protestanckie tradycji luterańskiej, reformowanej i metodystycznej.