Protestantyzm jest jednym z trzech wielkich odłamów chrześcijaństwa, obok katolicyzmu i prawosławia. Początkowo pod tym pojęciem rozumiano wyłącznie Kościoły i wyznania, które powstały w XVI w. w wyniku reformacji i zostały zorganizowane w opozycji do Kościoła rzymskokatolickiego; z czasem jednak pojęcie „protestantyzm” rozszerzono na Kościoły i wyznania, które zrodziły się na skutek tzw. drugiej reformacji (XVII–XVIII w.), a także później w efekcie podziału istniejących już wspólnot protestanckich. Zdarza się, że nowa grupa protestancka powstaje także na skutek wydzielenia się pewnej liczny wiernych z Kościoła katolickiego.
Sama nazwa protestantyzm wywodzi się od protestu przeciwko cesarskiemu zakazowi upowszechniania doktryn reformatorskich, jaki w 1529 r. na sejmie Rzeszy w Spirze został przedłożony przez książęta i miasta Rzeszy.
Podział protestantyzmu
Protestantyzm stanowi pokłosie XVI-wiecznej reformacji. Za symboliczną datę jego początku przyjmuje się zatem dzień 31 października 1517 roku, kiedy to Marcin Luter ogłosił swoje 95 tez o odpustach, w których zaatakował różne nadużycia związane z nauczaniem, głoszeniem, a także praktykowaniem sakramentu pokuty w Kościele rzymskokatolickim.
Do pierwszych i głównych odłamów protestantyzmu zalicza się: luteranizm, kalwinizm (ewangelicyzm reformowany), anglikanizm oraz anabaptyzm. Z ruchów tych na przestrzeni wieków wyłoniły się kolejne, odrębne wspólnoty chrześcijańskie. Dlatego też okres XVII-XVIII w. nazywa się powszechnie okresem tzw. „drugiej reformacji”. W tym czasie wykształcili się m.in. purytanie (XVII w.; powstali w łonie kościoła anglikańskiego), baptyści (XVII w.; mają dwa źródła w dwóch ruchach – mennonitów i purytan) oraz pietyści (wyłonili się z luteranizmu). Z kolei w XVIII w. narodził się w Kościele anglikańskim ruch metodystów, którego założycielem był John Wesley.
Podziały w ramach Kościołów protestanckich trwają do dziś, dlatego wszelkie próby systematyki wyznań protestanckich są właściwie z góry skazane na niepowodzenie. Stąd obecnie bardziej niż o konkretnych Kościołach zwykło się mówić o pewnych nurtach w obrębie protestantyzmu:
- pietystyczno-metodystycznym (zwracającym szczególną uwagę na tzw. „metody pobożności”);
- baptystycznym (akcentującym chrzest dorosłych przez zanurzenie; m.in. mennonici i baptyści);
- adwentystycznym (akcentującym oczekiwanie rychłego powtórnego przyjścia Chrystusa, tu: Adwentyści Dnia Siódmego – XIX w.); w ramach tego nurtu umieszcza się także nurt badaczy Pisma Świętego;
– zielonoświątkowym (akcentującym chrzest z Ducha Świętego i jego dary; pentekostalizm – XX w.),
– nurcie kościołów lokalnych (akcentującym role lokalizacji w określonej miejscowości jako kryterium wyodrębnienia organizacyjnego).
Brak jednolitej doktryny i organizacji protestantyzmu powoduje, że przynależność niektórych grup do tego odłamu stała się przedmiotem kontrowersji. Szczególny sprzeciw budzi przypisywanie do protestantyzmu wyznań o charakterze antytrynitarnym (nie uznających dogmatu o Trójcy św.). Chociażby Świadkowie Jehowy wyrośli na gruncie protestantyzmu, ale nie są do niego zaliczani ze względu na fakt, iż negują boskość i kult Chrystusa. Wątpliwości budzą w tej kwestii również mormoni, kwakrzy czy badacze Pisma Świętego. Do protestantyzmu czasami nie zalicza się anglikanizmu. Wyznanie to wyrosło co prawda na gruncie reformacji, ale w zasadzie stanowi pomost między katolicyzmem a protestantyzmem.
Współcześnie protestantyzm obejmuje ok. 2 tys. ugrupowań, Kościołów chrześcijańskich, związków wyznaniowych i wspólnot. Należy do nich 800 milionów wiernych. Protestanci