Prawosławie (gr. ortodoxia – „prawowierność”, „prawdziwy kult”, „prawdziwa wiara”) to potoczne określenie chrześcijaństwa wschodniego. Stanowi ono jedną z trzech wielkich gałęzi – obok Kościoła zachodniego i Kościołów protestanckich – chrześcijaństwa w ogóle.
Współcześnie prawosławie wyznaje ponad 180 mln osób, w tym na terytorium byłego ZSRR ok. 80 mln, w Rumunii 14 mln, w Grecji 10 mln, w byłej Jugosławii 9 mln, w Bułgarii 6 mln i w Stanach Zjednoczonych 4 mln. Ponadto wyznawcy prawosławia żyją w Azji Środkowej i Wschodniej, w Chinach, Korei i w Japonii. Do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego należy ponad 500 tysięcy wiernych. Na terytorium naszego kraju funkcjonuje także Wschodni Kościół Staroobrzędowy (nie posiadający hierarchii duchownej), który liczy około 1 tys. członków.
Prawosławie – historia
Najczęściej, mówiąc o początkach Kościoła wschodniego, przywołuje się dzień 16 lipca 1054 r., czyli datę tzw. wielkiej schizmy wschodniej między katolickim Zachodem a prawosławnym Wschodem. Ma ona jednak charakter umowny. Dzisiejszy brak pełnej jedności między Kościołem rzymskokatolickim i Kościołem prawosławnym był tak naprawdę wynikiem wielowiekowego procesu – drogi Wschodniego i Zachodniego chrześcijaństwa rozchodziły się stopniowo.
Pierwsze spory pojawiły się już w drugiej połowie II w. Konflikt dotyczył wówczas daty obchodzenia świąt Wielkanocy i został zażegnany na I Soborze Nicejskim. Niemniej problemów oraz różnic między chrześcijaństwem wschodnim i zachodnim pojawiało się coraz więcej. Przybrały one na sile, kiedy w 330 r. Konstantyn Wielki przeniósł stolicę cesarstwa do Konstantynopola. Do tej pory bowiem stolicą był Rzym – tam przebywał polityczny (cesarz) i religijny przywódca (papież) ówczesnego świata. Kiedy głównym ośrodkiem władzy państwowej stał się Konstantynopol, to automatycznie biskup tego miasta zyskał na znaczeniu. W rezultacie mocą uchwał I Soboru Konstantynopolitańskiego (381) i Soboru Chalcedońskiego (451) wyniesiono Konstantynopol do rangi patriarchatu, a następnie przyznano daleko idące uprawnienia jurysdykcyjne jako drugiemu patriarchatowi po Rzymie. Decyzja ta spotkała się ze sprzeciwem papiestwa, ale i tak patriarcha Konstantynopola stawał się z upływem czasu coraz bardziej niezależny od Stolicy Apostolskiej.
Jednak to nie tylko rywalizacja między biskupami Rzymu i Konstantynopola o prymat w świecie chrześcijańskim była przyczyną rozłamu. Na przestrzeni wieków pojawiały się między Kościołem wschodnim a zachodnim także spore różnice kulturowe, doktrynalne i liturgiczne. W Bizancjum posługiwano się greką, Rzym natomiast odszedł od tego języka na rzecz łaciny. W odmienny sposób uprawiano teologię – zachodni teologowie rozumowali w sposób praktyczny i konkretny, natomiast wschodni myśliciele preferowali bardziej ogólne i abstrakcyjne ujmowanie świata. Ponadto łacinnicy używali do Eucharystii chleba niekwaszonego, a Grecy zwykłego. Inne było również podejście do celibatu – do dziś w Kościele prawosławnym celibat obowiązuje wyłącznie biskupów.
Do 1054 r. doszło do dwóch tzw. schizm przejściowych między Kościołem rzymskim a Kościołem wschodnim – schizmy Akacjusza (484-519) oraz schizmy focjańskiej (861-867). Przyczyną pierwszej były opory chrześcijan z Cesarstwa Bizantyjskiego przed przyjęciem kanonów Soboru Chalcedońskiego. Z kolei schizma focjańska swoją nazwę bierze od imienia Focjusza, patriarchy Konstantynopola, którego wybór papież Mikołaj I uznał za niezgodny z prawem. Focjusz został bowiem wyniesiony na ten urząd jako osoba świecka, a taka praktyka na Zachodzie była nieznana. Patriarcha nie zamierzał jednak ustąpić. Co więcej, oskarżył Kościół zachodni o błędy doktrynalne, takie jak np. dodanie słowa Filioque (łac. „i Syna”) do wyznania wiary, zachowywanie postu w soboty oraz wprowadzenie obowiązkowego celibatu dla duchownych. W 867 r. na synodzie konstantynopolitańskim Focjusz wraz z patriarchami: aleksandryjskim, antiocheńskim i jerozolimskim rzucili klątwę na papieża Mikołaja I. Łączność między Rzymem a Konstantynopolem została przywrócona za patriarchy Ignacego na soborze w Konstantynopolu w 869 r.
W 1054 r. doszło do wzajemnego obłożenia się ekskomunikami przez legata papieskiego, kardynał Humberta oraz patriarchę Konstantynopola, Michała Cerulariusza. Obecnie historycy twierdzą, że przyczyną konfliktu były nie kwestie doktrynalne, ale wzajemna arogancja, niechęć, duma i nieustępliwość dwóch hierarchów. Niemniej spór między nimi, mający charakter prywatny, zaważył na dalszych losach chrześcijaństwa. Należy przy tym zaznaczyć, że tak naprawdę w 1054 r. prawosławie było już ukształtowane jako odrębne wyznanie pod względem doktrynalnym, kultowym i organizacyjnym.
Podział na katolicyzm i prawosławie ostatecznie przypieczętowały wyprawy krzyżowe, podczas których doszło do otwartego konfliktu między obydwoma Kościołami, traktującymi siebie nawzajem jako Kościoły heretyckie. Mimo wielokrotnie podejmowanych prób zjednoczenia (m.in. unia liońska 1274, unia florencka 1439, unia brzeska w Polsce 1596), jak dotąd nie udało się przezwyciężyć dokonanego w 1054 r. podziału. Ważnym momentem było odwołanie 7 grudnia 1965 r. podczas Soboru Watykańskiego II nałożonych tysiąc lat wcześniej wzajemnych ekskomunik. W owym pojednaniu Kościół rzymski prezentował papież Paweł VI, a Kościół prawosławny – patriarcha Atenagoras I. Zapoczątkowali oni tym samym dialog katolicko-prawosławny.
Prawosławie – charakterystyka
Doktryna prawosławia opiera się na Piśmie Świętym oraz Świętej Tradycji, za którą uznaje orzeczenia pierwszych 7 soborów i pisma Ojców Kościoła. Oznacza to, że Kościół Prawosławny przyjmuje credo nicejsko-konstantynoplitańskie, niemniej kategorycznie odrzuca wprowadzoną w późniejszych wiekach formułę Filioque (obowiązującą w Kościele katolickim) i twierdzi, że Duch Święty pochodzi od Ojca, a nie „od Ojca i Syna”. Ponadto nie uznaje za dogmat stwierdzeń o Niepokalanym Poczęciu i Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny, ale równocześnie głosi, że Maryja zasnęła, a na trzeci dzień została wzięta do nieba z duszą i ciałem (tzw. Zaśnięcie Bogurodzicy).
Prawosławni odrzucają także czyściec, prymat biskupa Rzymu w chrześcijaństwie, a zwłaszcza dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary i moralności. Głosząc wiarę w jeden powszechny Kościół, prawosławie odrzuca bowiem ideę centralnej władzy kościelnej, przyznając natomiast patriarchatowi w Konstantynopolu prymat honorowy.
Znaczne różnice między prawosławiem i katolicyzmem występują w zakresie liturgii i kultu. Kościół Prawosławny uznaje co prawda wszystkie siedem sakramentów, ale praktykuje chrzest przez trzykrotne zanurzenie w wodzie, po którym kapłan (nie biskup) udziela bezpośrednio sakramentu bierzmowania. Komunia święta udzielana jest wszystkim ochrzczonym wiernym pod 2 postaciami (chleba i wina). Używa się kwaszonego chleba i czerwonego wina.
W liturgii Kościół prawosławny stosuje obrządek bizantyński z językami: starogreckim, starocerkiewno-słowiańskim lub językami narodowymi. Duże znaczenie podczas nabożeństw ma śpiew (zarówno chóralny jak i solowy), jednakże nie używa się instrumentów.
W Kościele prawosławnym życie liturgiczne wyznaczane jest według dwóch różnych kalendarzy: juliańskiego i gregoriańskiego. Stąd przy podawaniu daty świąt widnieją dwie daty. Różnica między nimi wynosi 14 dni.
W Kościele prawosławnym ważne miejsce zajmuje kult obrazów (ikon), wyobrażających postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne. Mówi się o nich, że są „oknami duchowości” oraz „ewangelią pisaną kolorami”. Uznaje się również kult relikwii. Zakazane jest natomiast oddawanie czci rzeźbom. W Kościele prawosławnym nie udziela się również odpustów.
Kościół Prawosławny jest Kościołem hierarchicznym. Istnieją w nim 3 stopnie święceń kapłańskich: diakon, ksiądz i biskup. Biskupi diecezjalni, metropolici i patriarchowie są wybierani najczęściej spośród mnichów. Wszystkie święcenia są podobnie jak u katolików udzielane wyłącznie mężczyznom ochrzczonym. Po otrzymaniu święceń duchowni nie mogą się już żenić. Celibat obowiązuje tylko mnichów i biskupów. Ponadto inaczej niż w katolicyzmie w prawosławiu mnisi i mniszki nie są podzieleni na zakony. We wszystkich klasztorach stosuje się te same reguły, przede wszystkim regułę Św. Bazylego. Jej realizacja zależy w dużej mierze od miejscowej tradycji.
Organizacja prawosławia oparta jest na zasadzie autokefalii (czyli samodzielności) poszczególnych Kościołów lokalnych i krajowych. Równocześnie jednak są one ze sobą ściśle powiązane wspólną wiarą, wspólnym prawem kanoniczym i kultem liturgicznym.
Na czele autokefalicznych Kościołów (patriarchatów i egzarchatów) stoją patriarchowie bądź metropolici, sprawujący jurysdykcję przy udziale synodów. Natomiast decyzje w najważniejszych sprawach są podejmowane na soborach. Należy przy tym zaznaczyć, że wszyscy biskupi w Kościele prawosławnym są wobec siebie równi.
Współcześnie wyróżnia się wśród Kościołów autokefalicznych: patriarchaty starożytne (tj. Patriarchat Konstantynopola, Patriarchat Aleksandrii, Patriarchat Antiochii, Patriarchat Jerozolimy), patriarchaty nowożytne (tj. Patriarchat Rosji, Patriarchat Gruzji, Patriarchat Serbii, Patriarchat Rumunii, Patriarchat Bułgarii) oraz inne Kościoły autokefaliczne (Autokefaliczny Kościół Cypru, Autokefaliczny Kościół Grecji, Autokefaliczny Kościół Polski, Autokefaliczny Kościół Albanii, Autokefaliczny Kościół Czech i Słowacji, Autokefaliczny Kościół Ameryki i Kanady).
Poza tym istnieją również Kościoły lokalne, które otrzymały pewną samodzielność, ale nie są w pełni niezależne. Nazywa się je autonomicznymi. Obecnie należą do nich: Autonomiczny Kościół Św. Góry Synaj, Autonomiczny Kościół Finlandii oraz Autonomiczny Kościół Japonii.