„Kościoły wschodnie” to zbiorcza nazwa tych Kościołów, które po rozpadzie imperium rzymskiego na część wschodnią i zachodnią (395 r.) stopniowo stawały wspólnotami niezależnymi od Rzymu. Można wśród nich wyróżnić kilka grup:
1) Wschodni Kościół Asyryjski, który uznaje wyłącznie dwa pierwsze sobory powszechne; nie uznaje natomiast Soboru Efeskiego z 431 r. Nazywany jest także Kościołem nestoriańskim. W 1968 r. podzielił się na dwa odłamy: Święty Apostolski Katolicki Asyryjski Kościół Wschodu oraz Starożytny Apostolski i Katolicki Kościół Wschodu;
2) Kościoły orientalne, które uznają trzy pierwsze sobory powszechne; nie uznają natomiast Soboru Chalcedońskiego (451 r.). Ich wyznawcy bywają określani monofizytami. Do tej grupy należy sześć niezależnych od siebie Kościołów: Ormiański Kościół Apostolski, Koptyjski Kościół Prawosławny, Etiopski Kościół Prawosławny, Syryjski Kościół Prawosławny, Orientalny Kościół Prawosławny w Indiach (podzielony na autokefaliczny Malankarski Prawosławny Kościół Syryjski i autonomiczny Kościół pod kierownictwem syryjskiego patriarchy prawosławnego w Damaszku) oraz Erytrejski Kościół Prawosławny (wydzielił się z Kościoła etiopskiego w 1993 r.);
3) Wschodnie Kościoły prawosławne, dla których jako datę zerwania z Rzymem umownie się przyjmuje schizmę wschodnią (1054 r.). Zachowują one wzajemną łączność ze sobą, a patriarchę konstantynopolitańskiego uważają za pierwszego wśród równych.
4) Wschodnie Kościoły katolickie, które zachowują łączność z Rzymem i uznają władzę papieża. Należą do nich: Kościół chaldejski (wyodrębnił się ze Wschodniego Kościoła asyryjskiego), Malabarski Kościół katolicki, Kościół katolicki ormiański, Kościół katolicki koptyjski, Kościół katolicki etiopski, Kościół katolicki syryjski i Kościół katolicki malankarski.
Odpowiednio do wschodnich Kościołów prawosławnych istnieją także Kościoły katolickie: melchicki, ukraiński, ruski, rumuński, grecki, bułgarski, słowacki i węgierski.
Do katolickich Kościołów wschodnich zaliczane są także: Kościół Maronicki i Włosko-Albański Kościół Katolicki, które nie mają żadnych odpowiedników wśród Kościołów wschodnich.
5) Protestanckie Kościoły wschodnie – Indyjski Kościół Mar Thoma (pozostający w komunii ze Wspólnotą Anglikańską), Ukraiński Kościół Luterański (doktryna luteranizmu; ryt bizantyjski) oraz Ormiański Kościół Ewangelicki.
Kościół nestoriański
Kościół nestoriański (asyryjski) jest jednym z Kościołów wschodnich. Wyodrębnił się w V w. po soborze w Efezie (431 r.), kiedy to odrzucił jego postanowienia i opowiedział się za doktryną Nestoriusza, patriarchy Konstantynopola. Doktryna ta głosiła, że w człowieku –Jezusie zamieszkał Bóg – Chrystus, czyli w jednym bycie zostały połączone dwie natury i dwie osoby: boska i ludzka. Połączenie to miało charakter przypadkowy i polegało na tym, że Jezus miał tę samą wolę, co Chrystus. Nauka ta była sprzeczna z nauką Soboru, który uznał nierozerwalną jedność dwóch natur w jednej osobie Jezusa Chrystusa. O rozłamie zadecydowały zatem oficjalnie kwestie chrystologiczne.
Na synodzie w Bet Lapat w 484 r. chrześcijanie wschodniosyryjscy, żyjący wówczas w państwie perskim, oficjalnie przyjęli doktrynę Nestoriusza i sami siebie ogłosili Kościołem Wschodu. Jego najważniejszymi ośrodkami stała się Edessa oraz Nisbis. W miastach tych istniała (na przemian) znana szkoła teologiczno-katechetyczna.
Pomimo prześladowań ze strony Persów, a następnie ze strony arabskich i perskich muzułmanów, Kościół Asyryjski prowadził w średniowieczu ożywioną działalność misyjną. Już w V w. nestorianie dotarli do Turkiestanu (Azja Środkowa). W VIII w. zajęli się ewangelizacją ziem Tatarów, Mongołów, a także w Tybecie i Chinach. W IX i X wieku ochrzcili ludy ałtajskie. Byli również założycielami Kościoła św. Tomasza w Indiach południowych. W efekcie pod koniec X w. w obrębie wpływów Kościoła nestoriańskiego istniało co najmniej 20 metropolii z kilkoma biskupstwami w każdej, a sieć gmin rozciągała się od Jerozolimy po Pekin. Koniec jego potęgi nastąpił w XIV w. Wówczas warunki polityczne (m.in. podboje Tamerlana) zahamowały ekspansję nestorian. Część wiernych Kościoła Asyryjskiego została wymordowana, inni przeszli na islam, a niektórzy znaleźli schronienie w górskich obszarach obecnego Kurdystanu. Tam, w regionie biednym i nieprzystępnym, o bardzo srogim klimacie, przetrwali aż do początków I wojny światowej w 1914 r. Czas świetności Kościoła Asyryjskiego bezpowrotnie przeminął.
W czerwcu 1915 r., kiedy wojska tureckie zagroziły masakrą Asyryjczyków z Kurdystanu, chrześcijanie wschodniosyryjscy po blisko 500 latach opuścili Góry Hakkari i pieszo udali się na tułaczkę do rosyjskiej części Azerbejdżanu. Podczas wędrówki zginęło blisko 90 tysięcy wiernych Kościoła. Po I wojnie światowej Ci, którzy przetrwali, osiedlili się w Kurdystanie irackim, gdzie byli prześladowani przez Kurdów i Irakijczyków. W 1933 r. doszło do krwawej „Masakra z Samuel", w której zginęło tysiące mężczyzn, kobiet i dzieci. Ówczesny patriarcha Chimun XXIII został uwięziony, a następnie zesłany na Cypr, skąd udał się do Anglii. W konsekwencji swoją siedzibę w 1940 r. przeniósł do Stanów Zjednoczonych. Wielu Asyryjczyków, chcąc uniknąć represji, emigrowało do Syrii, Libanu, USA oraz do krajów Europy.
Kościół Asyryjski na Bliskim Wschodzie pozostał bez swego przywódcy. Na tym gruncie pojawiły się wewnętrzne schizmy i podziały. Ich przyczyną był m.in. spór o dziedziczenie urzędu patriarchy i reformy kościelne, które zaczął wprowadzać patriarcha Mar Chimun XXIII (skrócenie postów, wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego). W efekcie od 1968 r. istnieją:
- Święty Apostolski Katolicki Asyryjski Kościół Wschodu, którego stolicą jest Teheran, ale patriarcha rezyduje w stanach Zjednoczonych (Morton Grove, Illinois). Podlega mu 8 biskupstw: 1 w Libanie, 2 w Iraku (Bagdad) 1 na Malabarze (Triczur), 2 w USA oraz po jednym w Kanadzie i Australii. Według różnych danych liczy od kilkudziesięciu do kilkuset tysięcy członków.
- Starożytny Apostolski i Katolicki Kościół Wschodu, który nie przyjął reform. Jego stolicą jest Bagdad. Patriarsze podlega jeden biskup w Syrii, 2 w Iraku (Kirkuk i Niniwa-Mosul), 2 w Malabarze (Triczur). Liczy zaledwie około osiem tysięcy członków.
Ponadto w połowie XVI wieku część wiernych Kościoła Asyryjskiego uznała władzę papieża i tak powstał Kościół chaldejski, nawiązujący nazwą do starożytnej Chaldei. Na jego czele stoi patriarcha, rezydujący w Bagdadzie z tytułem patriarchy Babilonii (od 1830 r.). Liczy około 400 tys. wiernych. Dzisiaj większość Chaldejczyków mieszka w Iraku. Diecezje (bądź archidiecezje) Kościoła znajdują się również w Iranie, w Turcji, w Syrii, w Libanie, a nawet w Stanach Zjednoczonych (biskupstwo w Detroit). Chaldejczycy zamieszkują także Kanadę, Australię, Gruzję i Egipt.
W ramach dialogu ekumenicznego doszło w 1994 r. do podpisania przez patriarchę Świętego Apostolskiego Katolickiego Asyryjskiego Kościoła Wschodu Mar Dinkha i papieża Jana Pawła II wspólnej deklaracji chrystologicznej, w której stwierdzono, że zaistniały w przeszłości spór dotyczący natury Jezusa był głównie wynikiem terminologicznych nieporozumień. Mówienie obecnie o Kościołach Asyryjskich, jako o Kościołach nestoriańskich, jest zatem niewłaściwe.
Zarówno w obu Kościołach Asyryjskich, jak i Kościele Chaldejskim obowiązuje chaldejski ryt liturgiczny, a najczęściej używaną modlitwą eucharystyczną jest anafora Addaja i Mariasza, która budzi kontrowersje, gdyż nie ma w niej mowy o ustanowieniu Eucharystii. Obowiązuje język syryjski (dialekt wschodnioaramejski). W Indiach używany jest także miejscowy język malajalam.
Kościół syryjski
Kościół syryjski (inaczej: jakobicki, syriacki, zachodniosyryjski) należy do rodziny Kościołów wschodnich. Wyodrębnił się po Soborze Chalcedońskim w 451 r., kiedy to odrzucił jego postanowienia i opowiedział za monofizytyzmem. Obecnie jednak wiadomo, że przyczyną schizmy nie były wcale różnice doktrynalne, ale różnice w używanym słownictwie, co zostało wyraźnie podkreślone w podpisanej przez papieża Jana Pawła II i patriarchę Ignacego Zacheusza I w 1984 r. deklaracji chrystologicznej. Zatem określanie Kościoła syryjskiego mianem Kościoła monofizyckiego jest niewłaściwe. Często można się spotkać również z potoczną nazwą „Kościół jakobicki”, która pochodzi od imienia organizatora Kościoła syryjskiego – biskupa Edessy Jakuba Baradeusza. Nie jest ona jednak używana przez jego wyznawców i ma dla nich wydźwięk pejoratywny, gdyż została nadana w VI w. przez władze bizantyjskie, które prześladowały wówczas wiernych Kościoła syryjskiego.
Kościół syryjski obecnie dzieli się na:
- Syriacki Kościół Ortodoksyjny (Patriarchatu Antiocheńskiego), który liczy około 1,5 mln wiernych. Siedziba patriarchatu znajduje się w Damaszku. Jego zwierzchnik nosi tytuł: „Patriarcha Antiochii i całego Wschodu”. Obecnie Kościół posiada 17 diecezji: 4 w Syrii, 3 w Iraku, 2 w Turcji, 2 w Libanie, w Ziemi Świętej, USA, Brazylii, Australii i dwie w Europie. W jurysdykcji patriarchy pozostaje także duża grupa chrześcijan w Indiach, tworząca tzw. Syriański Kościół Ortodoksyjny Malankar.
- Syryjski Kościół Katolicki, istniejący oficjalnie od 1782 r. Powstał w wyniku zawarcia przez część Syriackiego Kościoła Ortodoksyjnego unii z Rzymem. Obecnie jego patriarcha rezyduje w Bejrucie. Syryjski Kościół Katolicki liczy dziś ok. 100 tysięcy wiernych, zamieszkałych głównie w Syrii, Libanie, Iraku, ale również w Egipcie, Palestynie, Jordanii, Turcji oraz w niewielkiej liczbie na emigracji w USA.
Oba Kościoły w liturgii zachowują ryt antiocheński (tzn. zachodniosyryjski). Językiem liturgicznym jest język syriacki (jeden z dialektów aramejskiego) oraz język arabski.