Anglikanizm (Kościół anglikański) wyłonił się z Kościoła katolickiego w XVI w. w okresie reformacji. Z tego względu powszechnie uważany jest za jedną z głównych form protestantyzmu, obok luteranizmu i kalwinizmu, jednak w przeciwieństwie do nich anglikanizm narodził się z przyczyn stricte politycznych, a nie teologiczno-doktrynalnych. Stąd niektórzy historycy mówią o „przypadkowości” reformacji w Anglii.
Twórcą Kościoła Anglii był nie teolog, lecz król – Henryk VIII Tudor (1491-1547), który wszedł w konflikt z papiestwem w 1528 r. Przyczyną sporu była odmowna odpowiedź Klemensa VII w sprawie unieważnienia małżeństwa króla Anglii z Katarzyną Aragońską. Henryk VIII chciał bowiem poślubić Annę Boleyn, jednak potrzebował zgody Stolicy Apostolskiej. Po kilku latach czekania na rozwód król Anglii zdecydował się w 1532 r. zerwać z Kościołem katolickim. Mianował wówczas prymasem Anglii i arcybiskupem Canterbury swojego człowieka – Thomasa Cranmera, który w tempie ekspresowym unieważnił małżeństwo Henryka VIII z Katarzyną Aragońską i udzielił mu ślubu z Anną Boleyn. Papież Klemens VII nałożył na niesubordynowanego króla ekskomunikę, ale władca nie był już dłużej zainteresowany kontaktami z Rzymem. W listopadzie 1534 roku parlament angielski uchwalił Akt Supremacji, ogłaszający króla „jedyną i najwyższą na ziemi głową Kościoła anglikańskiego”. Przypieczętowaniem schizmy była formuła podpisana przez episkopat i cały kler angielski, na mocy której biskup Rzymu nie miał na terenie Anglii uprawnień większych niż inni zagraniczni biskupi.
Zerwanie z papiestwem nie oznaczało jednak rozpoczęcia szeroko zakrojonej reformacji w Anglii. Wręcz odwrotnie, Henryk VIII uważał się za obrońcę odziedziczonej wiary i nie zezwalał początkowo na istotne zmiany. Kościół angielski w pierwszych latach istnienia pod względem liturgii praktycznie nie różnił się od katolickiego. Właściwie poza likwidacją zakonów i przejęciem ich dóbr przez państwo nic się nie zmieniło.
Doktryna anglikańska zaczęła się kształtować dopiero po śmierci Henryka VIII. Za panowania małoletniego Edwarda VI (1547-1553) został wydany Modlitewnik powszechny („Book of Common Prayer”), który wprowadzał protestancką dogmatykę i kalwińską doktrynę eucharystii. Natomiast ostateczne sformułowanie zasady anglikanizmu i doprowadzenie dzieła reformy do końca przypisuje się Elżbiecie I, królowej Anglii w latach 1558-1603. Za jej panowania przyjęto w 1563 r. 39 artykułów (tzw. Artykuły anglikańskie), które do dziś stanowią podstawę doktrynalną anglikanizmu. W ciągu zaledwie kilku lat dzięki przeprowadzonym we wszystkich diecezjach wizytacjom usunięto w kraju resztki kultu katolickiego. Próby jego restytucji za panowania dynastii Stuartów w XVII w. nie powiodły się.
Kościół anglikański do dziś jest Kościołem państwowym, którego „najwyższym rządcą” jest panujący monarcha. Do jego zadań należy oficjalnie mianowanie arcybiskupów, biskupów, dziekanów i kanoników. Ma też prawo nadzoru nad formami kultu. Koronacji króla dokonuje natomiast prymas Kościoła, arcybiskup Canterbury. Połowa biskupów anglikańskich zasiada w parlamencie (w Izbie Lordów).
Kościół anglikański ma ustrój hierarchiczny – zachowano trójstopniową hierarchię święceń znaną z katolicyzmu (diakon, kapłan, biskup) . W samej Anglii tworzą go dwie prowincje: Canterbury, na czele której stoi arcybiskup z tytułem „prymasa całej Anglii”, i York, którą zarządza drugi co do ważności hierarcha tego Kościoła – „prymas Anglii”. Podział prowincji jest podobny do podziału terytorialnego w Kościele katolickim; wyróżnia się: diecezje, archidiakonaty, dekanaty i parafie. Centralnym organem prawodawczym i administracyjnym Kościoła anglikańskiego jest Synod Generalny (The National Assembly of Church of England), który zbiera się trzy razy do roku.
Duchowni anglikańscy mogą wstępować w związki małżeńskie; nie obowiązuje ich zasada celibatu. Od 1992 do święceń kapłańskich dopuszcza się także kobiety. Decyzja ta spotkała się z ostrymi protestami; część duchownych anglikańskich, w tym jeden biskup, przeszła wówczas na łono Kościoła rzymskokatolickiego. W czasach współczesnych nastąpił także powrót do organizowania wspólnot zakonnych w oparciu o reguły benedyktyńską i franciszkańską.
Pod względem doktryny teologicznej anglikanizm jest swoistą syntezą katolicko-protestancką; drogą środka (via media) . Jego wyznawcy uznają w sensie ścisłym dwa sakramenty: chrzest i eucharystię (pod dwiema postaciami). Pozostałe nie są jednak odrzucone, ale nadaje się im mniejsze znaczenie, gdyż nie zostały ustanowione przez samego Chrystusa. Anglikanie przyjmują kult Najświętszej Marii Panny i świętych, ale w mniejszym stopniu niż wyznawcy katolicyzmu. Nie uznają natomiast doktryny o czyśćcu i odpustach. Reformatorzy angielscy znieśli także przymus spowiedzi prywatnej, zachowując jednak jej dobrowolność. Z luteranizmu zaczerpnięto naukę o usprawiedliwieniu przez wiarę (a nie przez uczynki).
Anglikanizm podobnie jak Kościoły protestanckie przyjął zasadę, że wszystkie konieczne do zbawienia prawdy wiary są zawarte w Piśmie Świętym. Kanon Biblii anglikańskiej jest jednak różny od kanonu katolickiego – za kanoniczne uznano wszystkie księgi Nowego Testamentu, ze Starego natomiast wykluczono: księgi Tobiasza i Judyty, cześć księgi Estery, księgę Mądrości, Eklezjastesa, Barucha, część księgi Daniela i obie księgi Machabejskie. Równocześnie jednak anglikanie nie odrzucają dorobku Tradycji, w przeciwieństwie do wyznań protestanckich, które kierują się łacińskim hasłem „Sola Scriptura” (Jedynie Pismem). Ponadto w ocenie kwestii teologicznych istotną rolę w anglikanizmie przyznaje się zdrowemu rozsądkowi (rozumowi).
Współcześnie w anglikanizmie wyróżnia się trzy nurty teologiczno-duchowe:
1)anglokatolicki (tzw. Kościół Wysoki, ang. High Church), akcentujący spuściznę przedreformacyjną oraz charakterystyczne dla katolicyzmu formy kultowe;
2) ewangelikalny (tzw. Kościół Niski, ang. Low Church), nawiązujący do purytanizmu i pozostałych form radykalnego protestantyzmu nurtu kalwinistycznego;
3) liberalny (tzw. Kościół Szeroki, ang. Broad Church), unikający stanowczych poglądów pozostałych anglikanów, preferujący zachowania umiarkowane i tolerancję w zakresie zagadnień dogmatycznych oraz etycznych.
Najwięcej członków Kościół anglikański ma w Anglii (Church of England), niemniej należy pamiętać, że wyznawcy anglikanizmu istnieją na całym świecie, zwłaszcza w byłych koloniach brytyjskich, tj. w Australii, USA, Kanadzie, Nowej Zelandii, Indiach i RPA. Są to jednak Kościoły niezależne, tworzące tzw. Wspólnotę Anglikańską. O poczuciu związku między nimi decydują: Modlitewnik powszechny, trójstopniowy urząd kościelny (diakon, kapłan, biskup) dobrowolne uznawanie honorowego prymatu arcybiskupa Canterbury oraz wspólne dziedzictwo. Utrzymaniu wzajemnej więzi służą także zwoływane od 1867 r. Konferencje Biskupów w Lambeth. Zaprasza się na nie wszystkich anglikańskich arcybiskupów i biskupów. Uchwały konferencji nie mają jednak charakteru prawodawczego; są zleceniami – od przywódcy danego Kościoła anglikańskiego zależy czy wprowadzi ustalenia w swojej prowincji czy też nie. Wspólnota anglikańska posiada obecnie prawie 70 milionów członków w ponad 160 krajach, a jej tytularnym zwierzchnikiem jest arcybiskup Canterbury.
Kościół Anglikański istnieje także od 1996 r. w Polsce. Ma swoją siedzibę w Warszawie i liczy zaledwie kilkudziesięciu członków.
Purytanizm
Purytanizmem (łac. purus – czysty) określa się ruch społeczno-religijny powstały w XVI w. w Anglii, którego zwolennicy przeciwstawiali się religijnej polityce królowej Elżbiety I i dążyli do odrodzenia Kościoła anglikańskiego w duchu czystego kalwinizmu, bez naleciałości religii katolickiej w zakresie doktryny, liturgii i organizacji. Najbardziej znanymi purytanami byli Thomas Cartwright, lord Oliver Cromwell i poeta John Milton.
Purytanie głosili konieczność przestrzegania zasad Biblii i walki z wszelkimi formami rozrywki (rygoryzm etyczny). Propagowali surowy tryb życia, oparty głównie na pracy, modlitwie i samodzielnym studiowaniu Biblii. Stąd w języku polskim przymiotnik „purytański” stosuje się jako określenie tego, co odznacza się surowością zasad moralnych, obyczajów.
Purytanizm był rozbity na liczne odłamy wśród których wyróżnia się m.in. prezbiterian (dążących do centralizacji Kościoła) oraz independentów (uważających kongregację parafialną za najwyższe ogniwo Kościoła). W XVII w. purytanie weszli w konflikt z władcami dynastii Stuartów. Odegrali dużą rolę w angielskiej rewolucji 1649 r., jednak po restauracji monarchii w 1660 r. emigrowali do Ameryki. Obecnie w Wielkiej Brytanii do niektórych poglądów purytańskich odwołują się zwolennicy tzw. „Low Church” (ang. Niski Kościół).
Socjolog Max Weber z ideologią purytańską powiązał powstanie systemu kapitalistycznego (dzieło Etyka protestancka a duch kapitalizmu).