Kalwinizm to jedna z głównych doktryn religijnych protestantyzmu. Swoją nazwę wywodzi od nazwiska reformatora religijnego, Jana Kalwina (1509-1564). Określany jest także ewangelicyzmem reformowanym bądź protestantyzmem reformowanym.
Jan Kalwin
Jan Kalwin był z pochodzenia Francuzem (przyszedł na świat w Noyon), ale działał w Genewie w Szwajcarii. Z wykształcenia był prawnikiem i humanistą; nigdy nie ukończył studiów teologicznych, jednak samodzielnie zgłębiał pisma Ojców Kościoła. Był również czytelnikiem dzieł Lutra. Własnym wysiłkiem zdobył z czasem szeroką wiedzę teologiczną. Swoje wejście na drogę reformacji nazywał „nagłym nawróceniem” (chociaż historycy zgodnie twierdzą, że zmiana poglądów Kalwina zachodziła stopniowo). Dokonało się ono najprawdopodobniej ok. 1534 r. – za znak zerwania Kalwina z Kościołem przyjmuje się jego rezygnację z beneficjum w Noyon. Rok później wyjechał z kraju i udał się najpierw przez Strasburg do Bazylei (gdzie napisał pierwszą wersję swojego największego dzieła „Nauki religii chrześcijańskiej”), a następnie do Ferrary. Stamtąd powrócił na krótko do Francji, ale już w sierpniu 1536 r. znalazł się w Genewie.
Reformacja w Genewie rozwijała się przede wszystkim na podłożu politycznym. Miasto dążyło bowiem do uniezależnienia się od książąt sabaudzkich i podległego im biskupa genewskiego. Swojego sojusznika znalazło w sprotestantyzowanym Bernie, skąd przybył w 1532 r. kaznodzieja Wilhelm Farel. Mieszkańcy nie byli jednak zainteresowani jego naukami, tym bardziej kiedy udało im się osiągnąć cel i w 1533 r. wypędzono biskupa z Genewy. Nie potrzebowali nowego wyznania. Wilhelm Farel trafił więc na opór; do momentu przybycia Kalwina wspólnota protestancka w Genewie była słaba i nieliczna.
Farel skorzystał z przyjazdu Kalwina i przekazał mu inicjatywę działania. Ten zajął się nauczaniem. Popadł jednak w konflikt z radą miejską, która nie zgodziła się na opracowane przez niego Artykuły dotyczące organizacji Kościoła. Sprzeciw wywołał także przygotowany przez Jana katechizm i dołączone do niego wyznanie wiary. Jednak czarę goryczy przelał projekt kościelnego sądu, który miał być niezależny od rady miejskiej. Kalwin i Farel zostali wówczas wypędzeni z Genewy.
Jakiś czas Kalwin przebywał w Bazylei, potem przeniósł się do Strasburga, gdzie pełnił funkcję kaznodziei i lektora Pisma Świętego. W tym czasie dopracował swoją teologię oraz organizację Kościoła reformowanego. Wydał formularze do nabożeństwa Słowa Bożego, Eucharystii i Chrztu oraz śpiewnik w języku francuskim, w którym umieścił psalmy, ale także 10 przykazań w formie pieśni. Brał również udział w religijnych dysputach niemieckich, dzięki czemu poznał Filipa Melanchtona, współpracownika Marcina Lutra (z samym Lutrem Kalwin nigdy się nie spotkał).
Powrót Kalwina do Genewy został spowodowany listem kardynała Jakuba Sadoleto do rady miejskiej, w którym duchowny postulował przywrócenie jedności kościelnej i wskazywał na niepokoje, wywołane przez reformatorów. Rada miejska czuła się zobowiązana do odpowiedzi, lecz nikt w mieście nie chciał jej przygotować. Wówczas zwrócono się do przebywającego w Strasburgu Jana Kalwina. Jego Odpowiedź do Sadolata o usprawiedliwieniu, sakramentach i Kościele spodobała się w Genewie. W efekcie poproszono go o powrót do miasta. Kalwin wrócił do Genewy w 1541 r. Rada przyjęła jego Zarządzenia kościelne (opracowane na wzór Strasburga i Zurychu) oraz Porządek nabożeństw i Katechizm. Na podstawie tych dzieł doszło do szeregu reform w Kościele genewskim.
Wprowadzono cztery urzędy: ministrów (inaczej pastorów) do głoszenia Słowa Bożego i praktyki duszpasterskiej, nauczycieli (doktorów) do publicznego nauczania, starszych (seniorów) do opieki nad obyczajami wspólnoty oraz diakonów do posługi w szpitalach i zajmowania się ludźmi ubogimi. Ministrowie i nauczyciele stanowili razem jedno zgromadzenie, które sprawowało pieczę nad obsadzaniem stanowisk kościelnych. Starsi natomiast wraz z kilkoma pastorami tworzyli konsystorz, zajmujący się sprawami administracyjnymi i sądowymi, powierzonymi przez radę miejską. Posiedzeniom konsystorza przewodniczył burmistrz.
Dyscyplina kościelna i świecka jurysdykcja stanowiły w Genewie jedną całość. Takie połączenie było zgodne z nauką Kalwina, który podkreślał, że Słowo Boże (Pismo święte) odnosi się do każdej sfery życia. Kościół musi zatem współdziałać z cywilnymi strukturami w budowaniu pobożnego społeczeństwa, jednocześnie pozostając od nich niezależnym w sprawach, które dotyczą sprawowania religii. Kalwin był bowiem przekonano, że władza kościelna i cywilna reprezentują dwie ustanowione przez Boga władze, które w swych działaniach powinny się uzupełniać, ale żadna z nich nie powinna nad drugą górować.
W zakresie moralności Kalwin głosił rygoryzm ewangeliczny, czyli surowość obyczajów. W Genewie zabroniono tańców, przyjęć, noszenia biżuterii, oglądania sztuk teatralnych. Rygoryzm ten spotkał się ze sprzeciwem mieszkańców; doszło do demonstracji i rozruchów. Buntowników skazywano na wygnanie bądź na karę śmierci. Przeciwnicy Kalwina nazywali siebie patriotami, on zaś nadał im pogardliwą nazwę libertynów.
Kalwin uprawiał działalność misyjną przez osobiste kontakty, ale również poprzez korespondencję. Jego idee szybko się rozprzestrzeniały po Europie, czego efektem były nowe wyznania wiary różniące się między sobą wyłącznie w szczegółach dogmatycznych: Wyznanie węgierskie (1559), francuskie (1559), szkockie (1560), belgijskie (1561), Drugie wyznanie helweckie (1566). Francuskich zwolenników kalwinizmu zwano hugenotami. Nauka Kalwina wywarła także wpływ na część anglikanów, którzy pod jej wpływem oddzielili się od Kościoła anglikańskiego i stworzyli ruch religijno-społeczny zwany purytanizmem.
Jan Kalwin nazywany był „genewskim papieżem”. Zmarł 27 maja 1564 r. Został pochowany na cmentarzu Plainpalais w nieoznaczonym grobie. Jego spuścizna literacka obejmuje 58 tomów kazań, wykładów i komentarzy biblijnych. W 1559 roku powołał do istnienia Akademię Genewską.
Nauka Kalwina
Nauka Kalwina była bardziej systematyczna niż nauka Lutra. Opierała się na Piśmie Świętym. Kalwin bez wahania przyjął bóstwo Chrystusa. Bronił również Trójcy Świętej przez herezją hiszpańskiego lekarza Michała Serveta, który został w Genewie najpierw uwięziony, a potem spalony za swoje poglądy jako heretyk.
Podstawą doktryny kalwinizmu stała się rozwinięta nauka św. Augustyna o predestynacji, głosząca, że Bóg jednych ludzi przeznaczył na zbawienie, a innych na potępienie. Pan dokonał tego wyboru przed stworzeniem świata i nie ulegnie on zmianie; Jego wola jest nieodwołalna. Przyjęcie nauki Chrystusa i spełnianie dobrych uczynków miało stanowić dowód przynależności do grona wybranych. Również powodzenie w biznesie i w życiu było uważane za przejaw łaski Bożej. Według Maksa Webera chęć udowodnienia przynależności do grupy, która zostanie zbawiona motywowała ludzi do wytężonej pracy, czym przyczyniła się do rozwoju kapitalizmu (Etyka protestancka a duch kapitalizmu).
Odnośnie Eucharystii Kalwin przyjął formułę, że Ciało Chrystusa jest wyłącznie w niebie, a Chleb i Wino są wyłącznie znakiem wspólnoty człowieka wierzącego z Chrystusem. Takie ujęcie ułatwiło połączenie się kalwinizmu i zwinglianizmu, lecz pogłębiło rozłam z luteranami, którzy opowiadali się za rzeczywistą, a nie symboliczną obecnością Chrystusa w Eucharystii.
W kościołach genewskich nie umieszczano żadnych obrazów czy rzeźb, a oprawa muzyczna została znacznie uproszczona, gdyż za główny przedmiot kultu Kalwin uznał treści Biblii czytane i wykładane podczas wspólnych nabożeństw. Surowo podchodził do wszelkich ozdób, zabaw, tańców, gier hazardowych, głosząc rygoryzm moralny. Eliminował sentymentalizm i wyobraźnię.
Kalwin podkreślał, że wiara nie może być prywatną sprawą, ale powinna być przeżywana publicznie – w prawdziwej i wierze nie chodzi jedynie o ściśle osobisty kontakt między Bogiem a jednostką, lecz o solidarność między wszystkimi ludźmi. Łączył indywidualną moralność z etyką społeczną. Dużą rolę przypisywał państwu jako strażnikowi prawnego i moralnego porządku, który zasługuje na poparcie i respekt ze strony wierzących.
Kalwin uznawał tylko dwa Sakramenty – chrzest (w tym chrzest niemowląt) i Komunię Św. Odrzucał Tradycję kościelną (według zasady ciągłego ewoluowania doktryny: „Kościół reformowany stale reformujący się” – ecclesia reformata et semper reformanda). Nie przyjmował również doktryny o sukcesji apostolskiej i głosił pogardę wobec rzymskiego i papieskiego centralizmu w Kościele. Kalwin uznawał powszechne kapłaństwo wszystkich wiernych, potępiając rozbudowaną hierarchię.
Z kalwinizmu wywodzą się współczesne Kościoły ewangelicko-reformowane i prezbiteriańskie.