Akt I
Scena 1
Cześnik rozmawia ze swym służącym Dyndalskim o planach znalezienie odpowiedniej żony. Stary szlachcic rozważa poślubienie pewnej zamożnej wdowy (prawdopodobnie chodzi o Podstolinę) lub swojej podopiecznej – Klary (jest jego krewną). Służący delikatnie sugeruje, że Cześnik jest już niemłody i ma problemy zdrowotne („kurcz żołądka”, „rumatyzmy”), ale rozsądne uwagi nie przekonują jego pana.
Scena 2
Do domu Cześnika przybywa jego zaufany sługa Papkin, wpraszając się na śniadanie. Bohater tłumaczy swoje spóźnienie zmyśloną naprędce opowieścią o spotkaniu z piękną kobietą. Cześnik nie wierzy w opowieści Papkina i prędko ucisza rozgadanego szlachcica. Opowiada mu o swoim sporze ze współwłaścicielem zamku i ślubnych planach. Prosi Papkina o dwie przysługi: udanie się z poselstwem do Rejenta Milczka i nakłonienie do ślubu Podstoliny.
Scena 3
Papkin jest wzburzony popędliwym charakterem Cześnika. Postanawia zdobyć dla niego Podstolinę („malowidło nieco stare”), a dla siebie piękną Klarę. Chcąc zwrócić uwagę kobiet, wyjmuje gitarę i rozpoczyna śpiew romantycznych – w jego mniemaniu – piosenek.
Scena 4
Papkin spotyka się z Podstoliną. Prawi jej komplementy i sugeruje, że wszyscy wiedzą już o jej zaręczynach z Cześnikiem. Kobieta jest nieco rozczarowana, ale ostatecznie przekazuje Papkinowi pomyślną odpowiedź. Ten (błędnie) zauważa, że zrobił na Podstolinie wielkie wrażenie.
Scena 5
Papkin wraca, by przekazać pomyślną wieść swemu panu. Tymczasem Cześnik musi stawić czoło „atakowi” ze strony sąsiada. Rejent bez konsultacji z sąsiadem postanowił naprawić graniczny mur. Cześnik chce zburzyć mur i wypowiedzieć murarzom otwartą wojnę, w tym celu wysyła do boju tchórzliwego Papkina. Sługa ma ochotę czmychnąć, ale ostatecznie rusza w stronę „pola walki” ze słowami: „Pewne guzy!”
Scena 6
W altanie stojącej niedaleko zamku spotyka się para zakochanych – Klara i Wacław (syn Rejenta). Obydwoje upewniają się w swym uczuciu i ubolewają nad stojącymi przed nimi przeszkodami (nienawiść dwóch rodzin). Wacław chce zakończyć potajemne schadzki, proponuje wspólną ucieczkę i zamążpójście. Klarze nie podoba się pomysł sekretnego ślubu. Rozmowę przerywa nadejście Papkina.
Scena 7
Papkin nadaremno stara się przekonać murarzy, by zaniechali swych prac. W oknach zamku pojawiają się dwaj oponenci i rozpoczynają potyczkę słowną. Cześnik grozi Rejentowi postrzeleniem z gwintówki, ten się chowa. Tymczasem na dole trwa bijatyka pomiędzy murarzami a sługami Cześnika. Po zakończeniu walki Papkin wychodzi z ukrycia i wyzywa uciekinierów od tchórzy.
Scena 8
Wacław wykorzystuje sytuację i postanawia dostać się podstępem do zamku. Dobrowolnie oddaje się Papkinowi jako „jeniec wojenny”. Szlachcic naiwnie wierzy w swoje męstwo i nagrodę, jaką odbierze za jeńca u Cześnika.
Akt II
Scena 1
Papkin wraca do zamku w glorii zwycięstwa i wychwala Cześnikowi swe męstwo. Przedstawia mu „wojenną zdobycz” – Wacława, który podaje się za komisarza Rejenta. Cześnik krótko i trafnie podsumowuje domniemane męstwo Papkina: „z tyłu stałeś”. Lekceważy jeńca rozkazując mu opuścić swoją część zamku.
Scena 2
Wacław wyznaje Papkinowi swoją prawdziwą tożsamość, przedstawia mu także prawdziwy cel przybycia do zamku (spotkanie z Klarą). Papkin jest przerażony ewentualnymi konsekwencjami tak śmiałego czynu (gniew Cześnika, konkurencja w zalotach do Klary), ale przekupiony złotem – obiecuje milczeć.
Scena 3
Zaskoczona Klara spotyka w zamku Wacława. Ten przekonuje ją, że śmiało mogą zacząć planować przyszłość. Klara prosi ukochanego, by zyskał przychylność Podstoliny. Wdowa przyrzekła właśnie rękę Cześnikowi, więc może zyskać zezwolenie szlachcica na ślub dla zakochanej pary.
Scena 4
Wacław wychwala męstwo Klary. Wypowiada też ważne słowa o zmienności charakteru kobiet:
O płci piękna, luba, droga!
Twoja radość, twoje żale –
To jeziora lekkie fale.
Scena 5
Wacław czeka na Podstolinę. Niespodziewanie kobieta rozpoznaje w nim „księcia Radosława”, swojego byłego zalotnika. Zawstydzony Wacław przyznaje, że tytuł był zmyślony, a kokietowanie wynikło z „chęci pustoty”. Obydwoje zarzucają sobie zmienność w uczuciach (Cześnik będzie czwartym mężem Podstoliny). Ostatecznie Podstolina zgadza się wesprzeć młodzieńca w dążeniu do ślubu z Klarą.
Scena 6
Podstolina zapewnia Klarę o swym wsparciu, jednocześnie zatrzymuje upokorzonego Wacława i postanawia kontynuować rozpoczętą rozmowę.
Scena 7
Papkin w górnolotnych słowach wyznaje Klarze swą miłość. Dziewczyna z trudem zachowuje powagę, ale rozsądnie przyjmuje zaloty i prosi swego adoratora o podjęcie się trzech prób: posłuszeństwa, wytrwałości i odwagi. Aby zyskać serce Klary Papkin musi: milczeć przez sześć miesięcy, wytrzymać rok i sześć dni o chlebie i wodzie, a także sprowadzić na zamek… żywego krokodyla.
Scena 8
Papkin jest zdruzgotany prośbami Klary (zwłaszcza perspektywą chwytania krokodyli). Zastanawia się, jak przechytrzyć sprytną dziewczynę. Spotyka Wacława, otrzymuje od niego sakiewkę ze złotem i przypomnienie o konieczności dotrzymania sekretu.
Scena 9
Cześnik opowiada Papkinowi o sfinalizowaniu zaręczyn z Podstoliną. Chce też ostatecznie zakończyć spór z Rejentem. W tym celu wysyła do Milczka Papkina z wezwaniem na pojedynek. Papkin wątpi w to, że wyjdzie z tego spotkania cało, ale Cześnik obiecuje sowitą zapłatę.
Akt III
Scena 1
Rejent przesłuchuje swoich murarzy, spisując oskarżenie przeciw Cześnikowi. Słudzy, wbrew nagabywaniom Milczka, nie mogą potwierdzić, że doznali jakichkolwiek cielesnych obrażeń. Nie widzieli też, by Cześnik faktycznie strzelał do sąsiada. W końcu Rejent spisuje mocno ubarwioną opowieść o ataku Cześnika, a pod oskarżeniem znakiem krzyża podpisują się murarze.
Scena 2
Pojawia się Wacław. Opowiada ojcu o swojej miłości do Klary, Rejent jest jednak nieubłagany. Nie wyraża zgody na ślub, ponadto wyznaje, że właśnie podpisał intercyzę (umowę przedślubną), na mocy której Wacław zostanie mężem Podstoliny. Strona, która zerwie układ, zapłaci sto tysięcy kary. Wacław jest zrozpaczony, bezskutecznie prosi ojca o litość i wyrozumiałość.
Scena 3
Rejent zastanawia się nad pokrętnymi motywacjami Podstoliny, która najpierw obiecała rękę Cześnikowi, a później zgodziła się na intercyzę. Milczek ma nadzieję, że „kradzież” narzeczonej mocno dotknie Cześnika.
Scena 4
Papkin przybywa w poselstwie do Rejenta. Początkowy strach niknie pod wpływem wina podanego przez Milczka. Rozzuchwalony poseł przechwala się i skarży na smak trunku. Milknie po ostrzeżeniach Rejenta („Każę oknem cię wyrzucić”). Zmuszony do mówienia, przekazuje wezwanie na pojedynek. Opowiada też o planach ślubu Cześnika z Podstoliną.
Scena 5
Tymczasem w domu Rejenta pojawia się Podstolina z podpisaną intercyzą i zapewnieniem o miłości względem Wacława. Papkin jest zaskoczony szybką zdradą niedoszłej żony Cześnika. Kobieta zrzuca na niego winę, za „wyrwanie słowa” przysięgi. Rejent przygotowuje odpis na wezwanie.
Scena 6
Podstolina nieudolnie tłumaczy się Papkinowi ze swego postępowania. Prosi go o przekazanie przeprosin Cześnikowi. Papkin nie wierzy w szczerość jej intencji i odmawia.
Scena 7
Papkin otrzymuje od Rejenta list dla Cześnika i w pośpiechu opuszcza mieszkanie Milczka (po drodze służący zrzucają go ze schodów).
Akt IV
Scena 1
W mieszkaniu Cześnika trwają przygotowania do ślubu. Szlachcic wydaje rozkazy, by zaprosić znajomych i przygotować bogatą ucztę. Jednocześnie przygotowuje się do pojedynku z wrogiem i wybiera odpowiednią broń.
Scena 2
Papkin przekazuje Cześnikowi list od Rejenta. Prawda o zdradzie Podstoliny wychodzi na jaw. Cześnik nie potrafi opanować swojego gniewu, planuje bolesną zemstę na Rejencie. Przy okazji sugeruje Papkinowi, że został przez Milczka otruty (winem).
Scena 3
Papkin bierze na poważnie żartobliwą sugestię Cześnika i wierzy, że został otruty. W tym przekonaniu podtrzymuje go Dyndalski, który sugeruje, by posłać po księdza.
Scena 4
„Umierający” rozpacza nad swą bezmyślnością. Planuje napisać testament i przygotować swój własny pogrzeb.
Scena 5
Papkin rozpoczyna pisanie testamentu. Tymczasem Cześnik wpada na pomysł „okrutnej” zemsty. Postanawia porwać Wacława i ożenić go z Klarą. Aby zwabić go do zamku, rozkazuje Dyndalskiemu napisać miłosny list (w imieniu Klary). Służący wątpi w swoje „literackie umiejętności”, ale zabiera się za pisanie pod dyktando Cześnika. Ten zauważa, że służący nie tylko robi błędy, ale i spisuje wszystko słowo w słowo („Bardzo proszę… Mocium panie…”). Rwie list na strzępy i wydaje rozkaz potajemnego pojmania Wacława.
Scena 6
Papkin z płaczem czyta Klarze swój testament. Według pisma zostawił swej ukochanej w spadku angielską gitarę.
Scena 7
Wacław spotyka się z Klarą, opowiada jej o zdradzie Podstoliny. Papkin ostrzega parę przed zemstą Cześnika, któremu wyjawił prawdziwe nazwisko „komisarza”.
Scena 8
Wacław zostaje pojmany przez Cześnika. Ten zmusza go do natychmiastowego ślubu z Klarą (nie zdając sobie sprawy z tego, że tak naprawdę pomaga zakochanym.)
Scena 9
Dyndalski narzeka na swój los, wspominając niedawną scenę pisania miłosnego listu.
Scena 10
Pojawia się Rejent, gotowy, by podjąć wyzwanie Cześnika. Dyndalski opowiada mu o ślubie Wacława i Klary.
Scena 11
Następuje konfrontacja obydwu stron. Cześnik z dumą prezentuje swemu wrogowi efekt zemsty: zaślubioną parę.
Scena 12
Klara i Wacław proszą swych opiekunów o zgodę i rodzicielskie błogosławieństwo.
Scena 13
Nadchodzi Podstolina. Widząc Klarę i Wacława wyznaje, że jej własny majątek przypada w udziale Klarze. Panna młoda zobowiązuje się zapłacić krewnej sto tysięcy (za zerwanie intercyzy Rejenta). Papkin z kolei uzyskuje zapewnienie, że w winie nie było trucizny. Pod wpływem wielu nieoczekiwanych wyznań następuje wzajemne pojednanie, zakończone wielką ucztą na cześć młodej pary.