Józef Baka Uwagi śmierci niechybnej - interpretacja i charakterystyka cyklu

Cykl wierszy religijnych autorstwa księdza Józefa Baki znany pod tytułem „Uwagi o śmierci niechybnej” stanowił drugą część szerszego zbioru pt. „Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej”, wydanego w Wilnie w 1766 roku. Jego twórca prowadził wówczas bardzo aktywną działalność misyjną w najbiedniejszych wioskach Litwy i Białorusi, pisząc wiersze mające prawdopodobnie znaleźć zastosowanie w religijnej edukacji ich mieszkańców, toteż język tych liryków – przez wiele pokoleń literackich wyśmiewany i kojarzony z grafomanią – dostosowany został do potrzeb i poziomu założonych wówczas odbiorców.

Tezę tę podtrzymuje forma „Uwag” zbliżająca się do estetyki barokowego kazania pokutnego, które miało charakteryzować się dramatyzmem, sporym ładunkiem emocjonalnym i dużą dozą dydaktyzmu podanego w formie, która przejmie słuchacza trwogą i tym skuteczniej zachęci go do poprawy. Przekazując podobne treści w formie tekstu literackiego, pozbawionego elementów teatralizacji, na które pozwalała forma kazania wygłaszanego z ambony, ksiądz Baka poszukiwał w nadekspresji werbalnej sposobu na przyciągnięcie uwagi czytelników, ich zaszokowanie i nakłonienie do przemyślenia swojej postawy. Wszystkie te środki prowadzić zaś miały do celu nadrzędnego, zrozumiałego w świetle misjonarskiego zapału autora – do uratowania swoich słuchaczy i czytelników przed stoczeniem się w otchłanie piekielne.

„Uwagi” zbudowane zostały w sposób wyraźnie dwójdzielny – kilka pierwszych tekstów ma charakter refleksyjny, odwołujący się do intelektu odbiorcy i w metodyczny sposób analizujący przyczyny i skutki ludzkiej skłonności do grzechu. Jednocześnie podmiot tych pierwszych liryków sugeruje już poniekąd kształt dalszej części zbioru: w otwierającym tom wierszu „Do czytelnika” pojawia się stwierdzenie, iż wielości grzechów na świecie „Atrament żaden na karcie nie wyrazi”, dlatego też istota rzeczy nie zostanie ujęta stricte werbalnie, ale wprowadzana będzie stopniowo przez emocje i dramatyzm, których ogrom odmaluje przed intuicją odbiorcy straszliwość życia zanurzonego w grzechu.

Ów efekt starał się Baka uzyskać m.in. przez wykorzystanie bardzo nietypowego, nazwanego później „rwanym” wersu, w którym nagłe przeskoki w ilości sylab sprawiają wrażenie dysharmonii, wprowadzają stan niepokoju i silniej podkreślają wybrane fragmenty wypowiedzi (np. w utworach „Uwaga wieczorna”, czy „Tekst o Najświętszym Sakramencie przy elewacyi lub procesyi”). Podobny rytm tekstu narzuca również skojarzenia meliczne, toteż przypuszcza się, że tego typu utwory pisał Baka z myślą o ludowych pieśniach kościelnych.

Wiersze owej drugiej części, nierzadko dosyć humorystyczne i skonstruowane z bardzo prostego języka wytyczanego „częstochowskimi” rymami, podmiot liryczny kieruje do rozmaitych adresatów: „młodych”, „starych”, „panów”, „mieszczan” itd. W ów język włącza często kolokwializmy i elementy gwary ludowej, co dodatkowo precyzuje do jakiej grupy odbiorców tekst miał być adresowany.

Tematyka „Uwag” oscyluje głównie wokół niezwykle nośnego dla kontrreformacyjnej dydaktyki religijnej motywu tańca śmierci, w którym udział biorą wszyscy obywatele Rzeczypospolitej – bez względu na stan, majętność, płeć, wiek, czy urodę. Upersonifikowana śmierć pojawia się tu jako wyjątkowo bezwzględny „pożeracz” wszelkich istnień i demaskator złudzeń w kwestii wartości świata doczesnego. Dynamiczny język ujęty w ramy „rwanych” wersów sprawia wrażenie ruchu, jaki wyraźnie odnosi się do szalonego pędu grzeszników ku zagładzie, przed którym misjonarz próbuje ostrzec swoich podopiecznych przy użyciu wszelkich, nawet skrajnie drastycznych środków perswazji.