Geneza
Stoicyzm to kierunek filozoficzny, który rozwinął się w III w. p. n. e., w tak zwanym hellenistycznym okresie greckiej filozofii. Inicjatorem tego prądu był Zenon z Kition, który w 300 r. p. n. e. założył szkołę w Atenach, w „Stoa Poikile” („Brama Malowana”), od czego wzięła się nazwa kierunku. Kontynuatorem myśli Zenona był Chryzyp. Światopoglądowo stoicy nawiązywali do Heraklita i cyników. W dziejach stoicyzmu wyróżnia się trzy okresy: „stara szkoła ateńska”, „średnia szkoła”, która rozwijała się na wyspie Rodos na przełomie II i I w. p. n. e. i „młodsza szkoła”. Ta ostatnia powstała w Rzymie, w okresie Cesarstwa. Największy wpływ na filozofię europejską mieli przedstawiciele okresu rzymskiego, czyli Seneka i Marek Aureliusz.
Stoicka etyka
Stoicyzm w potocznym rozumieniu sprowadza się przede wszystkim do pewnej postawy moralnej, zgodnie z którą w życiu należy zachować swoistą obojętność, to znaczy wyzbyć się skrajnych emocji, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych (tak zwanych afektów). Stan ten nazywali stoicy apatią. Jest on wyznacznikiem prawdziwego mędrca. Według stoików mędrzec powinien zrezygnować nawet ze współczucia, ponieważ uniemożliwia ono trzeźwy osąd sytuacji. Dzięki apatii człowiek uzyskuje cnotę, czyli najwyższe dobro moralne.
Połączenie racjonalizmu z materializmem
Według stoików świat ma naturę materialistyczną. Nie istnieje natomiast rzeczywistość duchowa czy idealna. Stoicy nie uznawali również istnienia wymiaru czasu. Ważna jest jednak sama natura materii. Jest ona dynamiczna, żywa i racjonalna. Świat podlega zatem prawom przyczynowo-skutkowym, a rozum ma naturę kosmiczną. Prawa rzeczywistości powodują, że cykl stworzenia, rozwoju i końca powtarza się w nieskończoność. Jest to tak zwana teoria wiecznego powrotu, wedle której cele świata i człowieka polega na uzyskiwaniu coraz doskonalszej natury.
Panteizm
Stoicy uważali, że świat ma naturę boską, to znaczy posiada określoną celowość i organiczny charakter. Ponadto ma on cechy absolutne: jest wieczny i nieskończony. Tatarkiewicz podsumowuje ten element stoicki następująco:
Można powiedzieć, że stoicy uznawali tylko świat przyrodzony, ale w nim dopatrywali się natury nadprzyrodzonej. Znali jedynie materię, ale materii przypisywali własności duszy, rozumu, a nawet Boga.