„Przesłania Pana Cogito” to utwór wieńczący cykl zatytułowany „Pan Cogito”. Wiersz powtarza w dobitny sposób przesłanie obecne w całym zbiorze: bezwzględny nakaz wierności prawom moralnym, streszczający się w ostatnim wersie: „Bądź wierny Idź”.
Podmiot liryczny wiersza, Pan Cogito, przyjmując rolę mędrca, nauczyciela, moralisty żąda od odbiorcy, do którego zwraca się w sposób bezpośredni, postawy heroicznej, bezinteresownej walki w imię dobra. Zwracając się do czytelnika, mówi: „idź wyprostowany wśród tych co na kolanach/ wśród odwróconych plecami i obalonych w proch”. Człowiek ma obowiązek pozostać wierny swoim przekonaniom, nie wolno mu się poddawać, ulegać wpływom, poddawać się słabościom. Nawet jeśli inni „upadli na kolana”, należy pozostać niezmiennym, choć nie wolno być obojętnym. Okoliczności zewnętrzne nie powinny wpływać na postawę moralną człowieka – postawę wyprostowaną.
Nie ma nagrody za heroizm – powiada Herbert. Heroizm to walka mimo wszystko, nie pragnienie „złotego runa”, ponieważ nie liczy się sam cel, ale sposób postępowania. Złote runo, po które wyruszył Jazon na czele Argonautów, jest tu symbolem cennej zdobyczy, nagrody za wyjątkowy wysiłek. Poeta posługuje się jednak oksymoronicznym określeniem „złote runo nicości”, podkreślając znikomość tej nagrody, jej nieistotność. Bohaterowie, którzy poszli po nie „do ciemnego kresu”, nie otrzymali nagrody ani na tym świecie, ani w żadnym innym. Na tym polega ich wielkość – na zasłudze bez nagrody.
Pan Cogito nie ma złudzeń, wie, że taka heroiczna postawa skazana jest na klęskę. Siły zła są zbyt potężne, by móc je pokonać, a jednak nie wolno im ulec:
(…) niech nie opuszcza ciebie twoja siostra Pogarda/ dla szpiclów katów tchórzy - oni wygrają/ pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą grudę/ a kornik napisze twój uładzony życiorys (…).
W tym kontekście życie nie jest osobistą własnością człowieka, którą może dowolnie rozporządzać. Poeta mówi wprost: „ocalałeś nie po to aby żyć”. Życie, które zachowałeś, nie należy tylko do ciebie – ciąży na nim obowiązek wobec przeszłych i przyszłych pokoleń. Obowiązek dania świadectwa, zachowania pamięci i przekazania prawdy o tych, którzy nie przetrwali. W obliczu masowej zagłady, ci, którzy przeżyli, nie należą już wyłącznie do siebie. Życie nie jest celem samym w sobie, nie służy szukaniu przyjemności, ale wypełnieniu obowiązku.
Postawa, do której nawołuje Pan Cogito, to postawa pełna odwagi, bezkompromisowości w kwestiach moralnych: „bądź odważny gdy rozum zawodzi bądź odważny/ w ostatecznym rachunku jedynie to się liczy”. To pogarda dla tych, którzy czynią zło, ale także głęboka pokora względem losu: „oglądaj w lustrze swą błazeńską twarz/ powtarzaj: zostałem powołany - czyż nie było lepszych”.
Poeta żąda od ludzi bezwzględnego sprzeciwu wobec zła, nawet wówczas, kiedy niczego nie da się zmienić: „a Gniew twój bezsilny niech będzie jak morze/ ilekroć usłyszysz głos poniżonych i bitych”. Nie wolno godzić się na niesprawiedliwość i cierpienie bliźniego. Taki gniew jest słuszny i konieczny, by uratować człowieczeństwo. W postawie opisywanej przez poetę nie ma też miejsca na wybaczenie: „zaiste nie w twojej mocy/ przebaczać w imieniu tych których zdradzono o świcie”. Przebaczyć może bowiem tylko ten, kto został skrzywdzony.
Wszystko, o czym mowa, ma służyć zachowaniu prawdziwych wartości, na których opierają się nasza kultura i religia. Dlatego Pan Cogito ostrzega: „strzeż się oschłości serca”. Zachowanie zasad moralnych jest konieczne, by nie zabić w sobie zdolności odczuwania, pozostać wrażliwym na piękno i zdolnym do miłości.
Wypowiedź Pana Cogito to rodzaj imperatywu – stąd nagromadzenie rozkaźników, powtórzeń słowa „niech”, poleceń: „idź”, „bądź”. Wiersz wydaje się złożony z szeregu maksym. Nic dziwnego, że należy do najczęściej cytowanych utworów poety.
„Przesłanie Pana Cogito” ma budowę nieregularną. Prosty język i brak rymów zbliżają go do prozy. Brak w nim znaków interpunkcyjnych, co pozwala na większą dowolność interpretacyjną. Ważnym środkiem artystycznym są oksymorony: „złote runo nicości”, podkreślające znikomość nagrody za wielki wysiłek oraz „ciemna gwiazda” oznaczające ludzkie serce.
Intelektualna poezja Herberta pełna jest nawiązań do historii, sztuki, religii. Także w „Przesłaniu Pana Cogito” odjedziemy liczne odwołania do kultury europejskiej. Złote runo i postać Hektora zaczerpnięte zostały z mitologii greckiej. Obok Hektora pojawiają się takie postacie jak Roland i Gilgamesz, półlegendarni bohaterowie eposów. W słowach „powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je z uporem/ jak ci co szli przez pustynię i ginęli w piasku” pobrzmiewają echa biblijnej historii Izraelitów zmierzających do Ziemi Obiecanej. Przywołując wspomniane przykłady, Herbert podkreśla, że liczy się sposób postępowania, nie tylko cel. Zimne czaszki bohaterów świadczą dobitnie o ich ostatecznej klęsce w zmaganiach z życiem – taki jest los każdego człowieka, zaś to, co pozostaje, to pamięć jego czynów, świadcząca o jego wartości.
„Przesłanie” można odczytywać w kontekście doświadczenia wojny. Słowa „ocalałeś nie po to aby żyć”, mogą odnosić się do ocalenia z masowej zagłady. Obowiązek zachowania postawy wyprostowanej to nakaz obrony moralności w niezwykle okrutnych i trudnych czasach.
Nie warto jednak zawężać znaczenia słów poety do danej epoki historycznej, ponieważ „Przesłanie Pana Cogito” pozostaje aktualne w każdym czasie i sytuacji.