Odwołując się do przykładu z historii starożytnej, Herbert wypowiada się na temat ludzkiej postawy wobec zagrożenia. Utyka była stolicą rzymskiej kolonii w Afryce, a po wojnie domowej schronił się w niej Katon Młodszy z resztą swoich wojsk. To tam wódz popełnił samobójstwo i doczekał się pomnika.
Postać Katona jest tu bardzo istotna – to symbol prawości i uczciwości. W obliczu ostatecznej klęski popełnił samobójstwo, by nie być świadkiem upadku republiki. W podobnej sytuacji znajduje się Pan Cogito. Wie, że śmierć jest nieunikniona:
(…) pozostało mu niewiele/ właściwie tylko/ wybór pozycji/ w której chce umrzeć/ wybór gestu/ wybór ostatniego słowa (...).
Nie są to wybory bez znaczenia. Bohater nie chce zginąć, leżąc w łóżku, tym bardziej nie zamierza umierać na kolanach, błagając o życie – jeśli ma zginąć, pragnie do końca zachować honor i dumę, czego symbolem jest tytułowa postawa wyprostowana.
Wiersz ma budowę dwudzielną. Pierwszy fragment przedstawia sytuację w Utyce. Na przykładzie wydarzenia z historii miasta Herbert snuje refleksje na temat ludzkiej natury, która dąży przede wszystkim do przetrwania. W obliczu zagrożenia bowiem „wybuchła epidemia/ instynktu samozachowawczego”. Wyrażenie to ma charakter oksymoroniczny. Instynkt samozachowawczy kojarzy się z czymś potrzebnym, tu zestawiony został jednak z epidemią – w tej sytuacji zachowania mające służyć przetrwaniu kojarzą się z chorobą. Każdy za wszelką cenę stara się ratować własne życie:
(…) obywatele/ nie chcą się bronić/ uczęszczają na przyspieszone kursy/ padania na kolana/ biernie czekają na wroga/ piszą wiernopoddańcze mowy/ zakopują złoto/ szyją nowe sztandary/ niewinnie białe/ uczą dzieci kłamać (…).
Zagrożenie powoduje, że ludzie zapominają o wyznawanych wcześniej wartościach, religii, prawdzie, dumie, wolności. Do głosu dochodzą chciwość, dwulicowość, zdrada, kłamstwo i egoizm. Obywatele wolą wyrzec się wolności („senat obraduje nad tym/ jak nie być senatem”), symbolizowanej przez ustrój republikański i poddać się władzy tyrana, byle nie utracić życia i złota.
W drugiej części wiersza przedstawiona została odmienna postawa, reprezentowana przez Pan Cogito. Nie szyje on białego sztandaru, nie zamierza padać na kolana. Wie też, że walka nie ma szans powodzenia. Jego sytuacja jest beznadziejna, a los z góry przesądzony. Jednak bohater nie jest całkowicie bezradny – może wybrać sposób śmierci, co nie pozostaje bez znaczenia. Przyjęcie losu z godnością pozwala ocalić honor i człowieczeństwo, zachować do końca wierność względem wartości, w które się wierzyło.
Zestawienie dwóch części utworu sprawia, że zyskuje on wymowę uniwersalną, nie ogranicza się do konkretnego epizodu w historii ludzkości, ale mówi o tym, jak ludzie reagują w chwili, gdy zagrożone jest ich życie. Wyprostowana postawa Pana Cogito oznacza konsekwencję moralną i nieugiętość wobec presji otoczenia.
„Pan Cogito o postawie wyprostowanej” to wiersz utrzymany w poetyce charakterystycznej dla Herberta. Jego chłodny i rzeczowy ton przypomina raczej rozprawę filozoficzną niż utwór liryczny. Utwór napisany jest prostym językiem, niewiele w nim środków artystycznych, wyraźne są natomiast nawiązania do historii, filozofii i literatury.