„Omyłka” - geneza
„Omyłka” Bolesława Prusa ukazała się w 1884 r., a więc dwadzieścia lat po powstaniu styczniowym. Pozytywiści kwestionowali sensowność kolejnych zrywów narodowych, podkreślając, że znacznie ważniejsza jest jedność społeczeństwa i poprawa jego sytuacji m.in. gospodarczej.
W noweli Bolesława Prusa wszystkie te idee zostały zawarte. Pokazuje ona porażkę Polaków walczących w latach 1863-1864, którą uzupełnia autor o portret lokalne społeczności i jej członków. Okazuje się, że obok ludzi palących się do walki żyje w nim także wiele osób, dla których powstanie jest jedynie pięknym hasłem bez pokrycia.
Dopóki naród nie stanie się jednością, a sytuacja materialna (przekłada się ona na uzbrojenie itp.) nie ulegnie poprawie, każde zbrojne wyzwanie rzucone zaborcy skończy się porażką.
„Omyłka” - czas i miejsce akcji
Akcja „Omyłki” toczy się w jednym z polskich miasteczek (nie zostało ono bliżej scharakteryzowane). Najczęstszym miejscem spotkań bohaterów jest dom narratora – siedmioletniego chłopca, który dorasta wraz z upływem lat w noweli.
Wydarzenia przedstawione w noweli Prusa rozgrywają na dość szerokiej przestrzeni czasu. Obejmuje ona kilka lat przed wybuchem powstania styczniowego, zaś akcja utworu kończy się w trakcie jego trwania.
„Omyłka” - motywy
Motyw powstania
W „Omyłce” świat poznajemy z perspektywy młodego Antka. Nie rozumie on wielu zdarzeń i słów innych bohaterów. Może się wydawać, iż rzeczywistość otoczona jest aurą zagrożenia i konspiracji – np. ludzie spoglądają nieufnie za okna, gdyż ich patriotyczne pieśni mogą spotkać się z poważnymi sankcjami.
W utworze pojawiają się zarówno ludzie sympatyzujący z białymi (nauczyciel Dobrzański), jak i ci, których poglądy zbliżają się ku poglądom czerwonym (pan burmistrz). Są oni jednak na tyle leciwi, że o powstaniu jedynie rozmawiają, co często staje się zarzewiem konfliktów między nimi. Wszyscy mają jednak świadomość, iż w końcu dojdzie do rozruchów.
Ważną postacią jest Władek – brat narratora. Jego historia pokazuje, jak bardzo cierpiały rodziny, których ojcowie, synowie, bracia itd. wyruszali do walki. Matka zainwestowała w edukację syna olbrzymie pieniądze, posyłając go na studia do Warszawy. Gdy rozpoczęły się walki, Władek zdecydował się wziąć w nich udział, co wprawiło jego matkę w rozpacz.
Motyw zdrajcy
W miasteczku żyje człowiek, który jest nieustannie piętnowany przez innych mieszkańców. Oskarżają go oni o zdradę i kolaborację z zaborcami. Z czasem okazuje się jednak, że ów doświadczony przez życie mężczyzna zawinił tylko tym, iż wątpił w powodzenie walki zbrojnej przeciw państwom ościennym.
Uratował on życie Władka i odbył bardzo treściwą rozmowę z panem Dobrzańskim. Wówczas wyszła na jaw jego przeszłość: był kapitanem oddziałów w poprzednim zrywie narodowowyzwoleńczym. Później nabrał rozsądku i utwierdził się w przekonaniu, że lepiej poświęcić czas ciężkiej pracy, która przygotowałaby naród mógłby na przyszłe zdarzenia.
Los opuszczonego starca jest niezwykle smutny. Gdy odniósł rannego Władka do domu, wszyscy przysięgli mu dozgonną wdzięczność. Jednak obecne w miasteczku stereotypy przesądziły o jego przyszłości – pragnący zostać bohaterem, w rzeczywistości bardzo tchórzliwy kasjer w rozmowie z żołnierzami wydał starca, doszukując się w jego działaniach przyczyny porażki powstańczych oddziałów.
Motyw zakłamania
Siwy mężczyzna, na którego domu napisano bardzo wyraźnie „SZPIEG”, stał się ofiarą uprzedzeń swoich rodaków. Nikt nie poczynił jakichkolwiek starań, by oczyścić go z zarzutów, chociaż znali go niemal wszyscy starsi mieszkańcy miasteczka. Fałsz bohaterów „Omyłki” uwidacznia się niemal na każdym kroku.
Najbardziej widoczny jest on na przykładzie kasjera, nazywanego przez matkę narratora „biednym człowiekiem”. Gdy powstanie było jeszcze w sferze odległych planów, głośno i rozczulająco śpiewał on patriotyczne pieśni. Kiedy zaś stało się faktem, kasjer – pomimo bycia w sile wieku – nie chciał brać w nim udziału. Wyjechał poza miasto, rozpuścił pogłoski o swojej śmierci, po czym wrócił z zupełnie nieuszkodzonym rynsztunkiem i nominacją na pomocnika w parafii. Następnie, pragnąc za wszelką cenę zostać bohaterem, wydał powstańcom starca – „niebezpiecznego” szpiega i kolaboranta.