Geneza
„Beniowski” to najważniejszy poemat dygresyjny Juliusza Słowackiego. Poeta napisał pięć pierwszych pieśni między 1840 a 1841 rokiem. Był to jedyny fragment Beniowskiego, który został opublikowany za życia twórcy w Paryżu, w 1841 roku. Dalsze części powstawał natomiast na przestrzeni kolejnych lat: 1842 – 1846. Potem poeta przetwarzał kolejne wątki utworu, który w całości ukazał się dopiero po jego śmierci.
Czas i miejsce akcji
Czas akcji Beniowskiego (pierwszych pięciu pieśni) to okres konfederacji barskiej, a dokładnie 1768 rok. Są to również czasy tak zwanej koliszczyzny, czyli powstania ukraińskich chłopów, do czego nawiązywał również „Beniowski”. Głównym miejscem akcji jest ukraińskie Podole (Bar), potem natomiast akcja przenosi się w rejony egzotyczne: Krym, równik, Kamczatka.
Bohaterowie
Maurycy Kazimierz Zbigniew Beniowski – postać inspirowana autentyczną biografią hrabiego Maurycego Beniowskiego, który był uczestnikiem konfederacji barskiej, został zesłany na Kamczatkę, a następnie przeżył szereg nieprawdopodobnych przygód. Słowacki nadał bohaterowi rysy typowo polskie, czego wyrazem jest jego potrójne imię, oddające też charakter jego osobowości („czucie za trzech”). Jest to typowy szlachcic posiadający typowe polskie przywary, ale też niewątpliwe zalety. Łączy w sobie wzorzec podróżnika, bohatera narodowego i romantycznego kochanka (choć wszystkie te elementy ulegają tu przewartościowaniu).
Aniela – zamożna wybranka Beniowskiego, córka bogatego magnata, która z postanowienia ojca miała poślubić zdrajcę konfederacji – Dzieduszyckiego. Postać ta przejmuje w utworze rolę męskiego bohatera romantycznego, wygłasza romantyczny monolog podczas rozstania, pisze liryczne listy, oddaje księdzu Markowi swoją podobiznę dla Beniowskiego (rola romantycznych „pamiątek”).
Tadeusz Dzieduszycki – postać autentyczna, konkurent do ręki Anieli, zdrajca ojczyzny, złapany i osądzony przez oddział księdza Marka.
Ksiądz Marek – postać autentyczna i legendarna, karmelita Marek Jandołowicz, który brał udział w obronie Baru. Ksiądz Marek w poemacie obdarzony jest darem proroczym (przepowiada Beniowskiemu przyszłość), pełni funkcję duchowego przywódcy konfederatów. Słowacki poświęcił mu swój pierwszy dramat mistyczny „Ksiądz Marek” (1843).
Kozak Sawa-Caliński – postać autentyczna, spolszczony Kozak, wasalczy w oddziale księdza Marka, wdaje się w pojedynek z Beniowskim.
Główne motywy
Motyw podróży
Podróż Beniowskiego stanowi osnowę całej akcji poematu. Jest to podróż w stylu romantycznym, ma na celu poznanie świata (również jego egzotycznych zakątków) i oczywiście ma również wymiar egzystencjalny (dojrzewanie bohatera). Wyjazd Beniowskiego otwierający utwór jest przewrotnym nawiązaniem do „Pana Tadeusza” i powrotu głównej postaci do Soplicowa.
Motyw miłości romantycznej
Romantycznymi kochankami są tu Beniowski i Aniela, jednak mamy do czynienia z wyraźnym przewartościowaniem. Kobieta przejmuje tu bowiem rolę męską, jest stroną aktywną, a ponadto wciela się w romantycznego poetę wygłaszającego długie monologi. Poza tym sceneria spotkania kochanków jest daleka od romantycznej atmosfery: stara lepianka, wiedźma Diwa.
Motyw walki o ojczyznę
Głównym tematem pierwszych pięciu pieśni poematu jest konfederacja barska, czyli zryw Polaków przeciwko carskiej Rosji i królowi Poniatowskiemu. Wydarzenie to ma też wymiar symbolu walki z tyranią.
Motyw zdrady narodowej
Zdrajcą w „Beniowskim” jest Tadeusz Dzieduszycki, który walczy przeciwko konfederatom, ale zostaje pokonany i osądzony.
Motywy mistyczne
Motywy mistyczne w pierwszych pięciu pieśniach „Beniowskiego” zostają wprowadzone za sprawą postaci księdza Marka obdarzonego darem jasnowidzenia.