Odyseusz (Odys, Ulisses)
Odyseusz - król Itaki, syn Laertesa i Antyklei, mąż Penelopy, ojciec Telemacha. Wódz słynący z odwagi i mądrości. Wspaniały mówca, zręczny dyplomata. Autor podstępu z koniem trojańskim, dzięki któremu Grekom udaje się zdobyć Troję. Dzięki jego sprytowi w wojnie bierze udział Achilles. Miedzy innymi własnej pomysłowości oraz zdolności przewidywania konsekwencji posunięć zawdzięcza powrót do rodzinnej Itaki.
Parandowski zwraca także uwagę na niezwykłą fizjonomię Odysa – (…) syn Laertesa był wspaniałym mężczyzną. Wysokiego wzrostu, kark miał potężny, pierś szeroką, barki rozłożyste, lędźwie i nogi mocne. Czarne włosy opadały mu na ramiona w bujnych, wijących się kędziorach.
Antyczna koncepcja ludzkiego losu
W kontekście mitologii starożytnych Greków trudno mówić o wolności jednostki. Z jednej bowiem strony życie człowieka determinuje przeznaczenie, z drugiej – jest on zdany na łaskę rozlicznych bóstw. Świat śmiertelników i świat bogów nieustannie się przenikają. Bogowie ingerują w losy ludzi, sprzyjając im lub komplikując bieg zdarzeń. W znacznym stopniu zantropomorfizowani nie są pozbawieni ludzkich przywar, często ulegają czysto ziemskim namiętnościom. Człowiek, postrzegany jak intruz bądź rywal, nierzadko staje się ofiarą ich okrucieństwa.
Zgodnie z przepowiednią wyroczni w Dodonie Odyseusz miał zginąć z ręki własnego syna, Telegonosa, którego spłodził w czasie pobytu u czarodziejki Kirke. Zanim jednak dokonał żywota przebity kolcem płaszczki przytwierdzonym do włóczni młodzieńca, 10 lat wytrwale dążył do Itaki. Okaleczając Polifema, ściągnął na siebie gniew Posejdona. Władca mórz długo uniemożliwiał Odysowi powrót w rodzinne strony. Podróżnikowi sprzyjała jednak Atena – towarzyszyła mu w wędrówce, wspierała radą, ostrzegała przed niebezpieczeństwem. Nieocenioną okazała się także pomoc Hermesa, dzięki któremu Odys pozostał odporny na trucizny Kirke.
Podróż jako metafora ludzkiego losu
Tułaczka Odyseusza jest treścią „Odysei”, poematu, którego autorstwo przypisuje się Homerowi. Samym pojęciem odyseja określa się natomiast długą wędrówkę pełną przygód i dramatycznych wydarzeń.
Podróż Odysa spod Troi do rodzinnej Itaki często odczytuje się jako metaforę ludzkiego losu. W wyobraźni starożytnych świat jawił się jako zawiły labirynt. Odyseusz błąka się więc po świecie pełnym niebezpieczeństw i pułapek, zmagając z przeciwnościami losu. Tułaczka ta staje się wyrazem tęsknoty za stabilizacją, poczuciem bezpieczeństwa, ciepłą przystanią. Obfituje w radości i smutki, dostarcza nowych doświadczeń. Kres owej wędrówce wyznacza przepowiednia, jest więc ona – jak ludzkie życie - dążeniem do śmierci. Każdy z nas – pisał L. Staff – jest Odysem, co wraca do swej Itaki.
Topos wędrowca (homo viator) odżywa często w literaturze kolejnych epok. Motyw tułacza, pielgrzyma odnajdziemy m.in. w „Robinsonie Crusoe” D. Defoe, „Sonetach krymskich” A. Mickiewicza, „Latarniku” H. Sienkiewicza, poezji C. K. Norwida, „Małym Księciu” A. de Saint-Exupery’ego czy „Pielgrzymie” P. Coelho.
Odyseusz w kulturze
dramat - Cyklop Eurypidesa, Troilus i Kresyda Szekspira, Ifigenia w Aulidzie J. B. Racine’a, Łuk Odysa G. Hauptmanna, Powrót Odysa S. Wyspiańskiego, Odys u Feaków S. Flukowskiego
powieść - Ulisses J. Joyce’a, Odyseusz i wieprze L. Feuchtwangera, Testament Odysa W. Jensa, Narodziny Odyssa J. Giono
malarstwo - Syreny i Odyseusz W. Etty’ego, Powrót Odysa Pinturicchia, Odys i Kirke A. Carracciego, Odys i Nauzykaa P.P. Rubensa, Ulisses drwiący z Polifema W. Turnera
film - Odyseja, reż. A.Konczałowski; L'Odissea, reż. F. Rossi, M. Bava, P.Schivazappa; Ulisses, reż. M. Camerini; Odyseusz i Wyspa Mgieł, reż. T. Ingram; Ulysses reż. J. Strick
Syreny i Odyseusz W. Etty’ego
Frazeologia
koń trojański – zdobycz przynosząca zgubę, niebezpieczny podarunek
między Scyllą a Charybdą – w sytuacji bez wyjścia, wybór między dwiema trudnościami
powracać do Itaki – powracać do domu
praca Penelopy – praca bezowocna, niekończąca się
wierny jak Penelopa