Pierwszy rejestr kozacki został sporządzony w roku 1572. Wówczas to kozacy rejestrowi poza żołdem otrzymali również swoisty immunitet – przestali od tej pory podlegać jakiejkolwiek władzy administracyjnej. Monarcha polski chciał przez to zaniechać najazdów Kozaków na ziemie tureckie. Jednak w kolejnych latach dochodziło często do walk między Kozakami a Tatarami oraz napadami tych pierwszych na czarnomorskie wybrzeża Turcji.
Ostatecznie zaniechanie przez króla polskiego Władysław IV Wazę planów wojny z Turcją oraz zwiększenie rejestru kozackiego – doprowadziły do wzrostu niezadowolenia wśród Kozaków. Stało się to bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania Bohdana Chmielnickiego.
Powstanie Chmielnickiego – Przebieg
Pierwszy etap powstania Chmielnickiego przypada na lata 1648 – 1649. W pierwszym roku zmagań zbrojnych nastąpiła klęska wojsk koronnych pod Żółtymi Wodami, Korsuniem oraz Pilawcami. Kozacy opanowali wówczas niemal całą Ukrainę i dotarli pod Lublin i Zamość.
W toku walk doszło również do rozszerzenia się na Ukrainie powstania ludowego. Było ono wymierzone przeciwko szlachcie, klerowi katolickiemu i unickiemu oraz Żydom. Wobec zmian na Ukrainie w Koronie powstały dwie tendencje – wojenna oraz ugodowa. Za ugodą obstawał przede wszystkim kanclerz Ossoliński oraz senator prawosławny Adam Kisiel. Natomiast stronnictwu wojennemu patronował wojewoda ruski Jarema Wiśniowiecki.
Elekcja w roku 1648 Jana Kazimierza Wazy, oznaczała w praktyce sukces tendencji ugodowej – zawarto rozejm w działaniach zbrojnych. Jednak już w kolejnym roku doszło do oblężenia części wojsk koronnych w Zbarażu przez siły kozacko – tatarskie. Następnie miała miejsce nieudana odsiecz wojsk królewskich oraz bitwa pod Zborowcem.
W roku 1649 doszło do zawiązania ugody zborowskiej. Nadano wówczas Chmielnickiemu tytuł hetmana kozackiego. Zwiększono rejestr Kozaków do 40 tysięcy. Ukraina o tego momentu stała się w praktyce niezależnym państwem.
Do wznowienia walk doszło ponownie w roku 1651. Miała wówczas miejsce klęska wojsk kozacko – tatarskich pod Beresteczkiem. Drugi etap powstania Chmielnickiego zakończyła ugoda w Białej Cerkwi. Na jej podstawie okrojono obszary, na których mogli przebywać Kozacy. Zmniejszono również rejestr kozacki do 20 tysięcy.
Trzeci etap powstania rozpoczął się w roku 1652 bitwą pod Batohem. Wówczas nastąpiła całkowita klęska armii koronnej. W kolejnym roku zawarto ugodę żwaniecką, która stanowiła potwierdzenie ugody zborowskiej.
W roku 1654 Kozacy uznali zwierzchność cara Aleksego Romanowa i oddali lewobrzeżną Ukrainę pod jego władanie – ugoda w Perejasławiu. Wydarzenie to stało się bezpośrednią przyczyną wojny Rzeczypospolitej z Rosją w latach 1654 – 1686. W roku 1657 – po śmierci Chmielnickiego, nowym hetmanem został Jan Wyhowski – zwolennik orientacji propolskiej. Narodziła się wówczas idea powstania Rzeczypospolitej Trojga Narodów.
Jednak wszelkie próby porozumienia upadły – obalenie przez masy kozackie rządów Wyhowskiego. W roku 1660 doszło do wznowienia wojny z Rosją oraz klęski wojsk kozacko – rosyjskich pod Cudnowcem. Ostatecznie rozjem w Andruszowie z roku 1667 ze stroną Rosyjską podzielił Ukrainę na dwie części – prawobrzeżna Ukraina pozostała przy Polsce.