W XVI w. Ukrainą zaczęto nazywać kraj położony nad Dnieprem i obejmujący późniejsze dwa województwa Rzeczypospolitej – kijowskie oraz bracławskie, a w kolejnym okresie również czernihowskie. Początkowo Kozakami nazywano wszystkich ludzi, którzy w jakikolwiek sposób żyli ze stepu. Słowo „Kozak” jest pochodzenia turko – tatarskiego i oznacza człowieka zuchwałego – rozbójnika.
W XV w. – w efekcie rozwoju gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej, na obszarze Dzikich Pól zaczęli przybywać uciekinierzy, głównie chłopi pańszczyźniani z krajów sąsiadujących z tymi terenami. W następnym wieku liczba Kozaków gwałtownie wzrosła. W kolejnym okresie utworzyli organizacje, która nie uznawała żadnej formy władzy. Na jej czele stał wybrany demokratycznie wódz – ataman.
Jednym z najważniejszych elementów organizacji Kozaków zaporowskich stanowiła sicz. Był to warowny obóz kozacki, budowany często na wyspach rzeki Dniepr. Poza siczą, Kozacy zakładali również mniejsze obozowiska zwane koszami. Służyły one przede wszystkim w czasie przygotowań do wypraw wojennych. Tam też Kozacy wybierali swojego tymczasowego dowódcę zwanego atamanem koszowym.
W roku 1572 sporządzono pierwszy rejestr kozacki – imienny spis. Obejmował on trzystu, przeważnie najzamożniejszych Kozaków. Poza rządem kozacy rejestrowi otrzymywali swoisty immunitet. Polegał on na tym, iż przestali podlegać wówczas jakiejkolwiek władzy administracyjnej, a podporządkowani byli jedynie swemu przywódcy, którego nazywano starszym rejestru.
Król chciał w ten sposób powstrzymać Kozaków przed najazdami na ziemię tureckie. Jednocześnie monarcha pragnął wykorzystać zdolności żołnierskie Kozaków. Dążenia tych ostatnich do zwiększenia rejestru napotykały na opór magnatów.
Ci ostatni traktowali Kozaków jak pospolitych chłopów, których chcieli sobie podporządkować i wykorzystać do własnych celów. Sytuacja ta dała początek pierwszym powstaniom kozackim.
- 1591 – 1593 powstanie Krzysztofa Kosińskiego
- 1595 – 1596 powstanie Semena Nalewajko
- 1625 - powstanie Żmajły i ugoda kurkowska
- 1630 powstanie Fedorowicza
- 1638 powstanie Pawluka
Natomiast do największego postania kozackiego – Bohdana Chmielnickiego, doszło na skutek wzrostu napięć i niezadowolenia wśród Kozaków, spowodowanych polityką wewnętrzną i zagraniczną króla Polski. Ówczesny bowiem monarcha – Władysław IV Waza, zaniechał wcześniejszych planów wojny z Turcją oraz zwiększył rejestr kozacki.
Powstanie Bohdana Chmielnickiego wybuchło w roku 1648. Trwało z przerwami aż do roku 1667. Wówczas to Polska zawarła z Rosją pokój w Andruszowie. Na jego mocy Ukrainę podzielono na dwie części – lewobrzeżną dla strony rosyjskiej oraz prawobrzeżną, która pozostała przy Polsce.