„Boska komedia” Dantego powstawała od roku 1307 do 1321. Było to więc w epoce średniowiecza, którego koniec datuje się zazwyczaj na drugą połowę XV stulecia (1453 lub 1492). Jednakże w dziele włoskiego poety pojawiają się nie tylko motywy charakterystyczne dla wieków średnich, ale dopatrzeć można się tutaj także zupełnie nowych jakości, które dotychczas były albo nieznane, albo zupełnie zapomniane.
„Boska komedia” to rozbudowany poemat alegoryczny. Jego istotę stanowi motyw wędrówki w zaświaty (określany często mianem katabazy). Bohater liryczny (tożsamy z autorem) odbywa transcendentną podróż przez kolejne sfery zaświatów. Najpierw odwiedza piekło, później udaje się do czyśćca, by na końcu dotrzeć do nieba, przed oblicze Boga. W każdej z tych sfer towarzyszy mu przewodnik – w piekle i czyśćcu jest to Wergiliusz, w niebie – Beatrycze (ukochana poety) oraz Bernard z Clairvaux.
„Boska komedia” jako dzieło średniowieczne
Pierwszym faktem przemawiającym za klasyfikowaniem „Boskiej komedii” jako utworu średniowiecznego jest jego data powstania. Jednak warto tutaj zaznaczyć, że na terenie dzisiejszej Italii średniowiecze rozwijało się nieco inaczej niż w pozostałej części Europy (wystarczy prześledzić historię stylu gotyckiego we Włoszech).
„Boska komedia” jest dziełem podejmującym tematykę religijną, co było charakterystyczne dla średniowiecza. Mocno widoczny jest u Dantego teocentryzm – bohater dąży do Boga. Utwór omawia także kwestie eschatologiczne, nawiązując w ten sposób do cieszącej się szczególnym uznaniem w późnym średniowieczu Apokalipsy św. Jana. Przedstawienie zaświatów jako piekła, czyśćca oraz nieba jest z kolei odzwierciedleniem chrześcijańskiej nauki o rzeczach ostatecznych.
Cechy charakterystyczne dla literatury średniowiecznej można odnaleźć także w stylistyce dzieła. Jest to poemat alegoryczny, co wskazuje na wielkie znaczenie tej figury stylistycznej w „Boskiej komedii” – wiele przedstawień ma u Dantego także drugie dno, które pozwala na odkrywanie ukrytych, i zarazem bardzo istotnych, sensów (np. gęsty las – tkwienie człowieka w grzechu, błędzie). Określoną symbolikę mają także w „Boskiej komedii” cyfry, np. 3 – symbol Trójcy Świętej (dzieło Dantego w dużej mierze opiera się na trójce i jej wielokrotnościach).
„Boska komedia” jest także utworem o charakterze dydaktycznym, co było bardzo charakterystyczne dla średniowiecza. Poza licznymi aluzjami do ówczesnej rzeczywistości (np. krytyka partii gwelfów), zawarta została w nim także odwieczna nauka dychotomii o owej rzeczywistości: podział na dobro i zło. Sposób ukazania zaświatów i kontrast pomiędzy piekłem a niebem wydają formą przestrogi dla ludzi, by przestali błądzić i wrócili na drogę pobożnego i dobrego życia.
„Boska komedia” jako zwiastun renesansu
„Boska komedia” została napisana w języku włoskim. Kodem uniwersalnym dla średniowiecza była łacina – bujny rozkwit pisarstwa narodowego nastąpił dopiero w późniejszej epoce. Oczywiście, w średniowieczu także powstawały dzieła w językach charakterystycznych dla danego regionu, jednak dotyczyło to przede wszystkim pieśni religijnych oraz kazań, które dzięki temu lepiej docierały do prostego ludu. W dodatku dzieło zostało podpisane przez autora (będącego osobą świecką, nie duchownym), co nie było praktyką typową dla średniowiecza.
Bardzo istotną i znaczącą cechą „Boskiej komedii”, a zarazem czymś, co w trwającej wówczas epoce było zupełnie niepraktykowane, jest autonomiczność bohatera lirycznego, będącego jednocześnie narratorem działa. Przejawia on indywidualne (!) uczucia. Najdobitniej widoczne jest to w czasie podróży przez piekło – Dante nie zawsze potępia skazanych na pobyt tutaj, a często im nawet współczuje. W dodatku dzieło zawiera liczne wątki autobiograficzne. Przejawiają się one w aluzjach do rzeczywistości oraz w zabiegu umieszczenia wrogów autora w piekle, a ludzi – według Dantego – godnych szacunku w niebie.
Dzieło życia Dantego Alighieri stanowi odzwierciedlenie popularnego w średniowiecznej Italii (zwłaszcza w architekturze) prądu zakładającego twórczy powrót do starożytności (w renesansie będzie ono jednym z haseł programowych: „ad fontes”). W „Boskiej komedii” pojawiają się liczne nawiązania do świata starożytnego, co dowodzi, że autor musiał doskonale znać kulturę tego okresu. Sam motyw katabazy, który stanowi ideę przewodnią dzieła, zaczerpnięty został z „Eneidy” Wergiliusza. Postaci antyczne pojawiają się także w różnych miejscach zaświatów, stanowiąc egzemplifikację różnych win lub zasług.
W tym kontekście nie bez znaczenia pozostaje także forma „Boskiej komedii”, która napisana została tercynami (strofami liczącymi po trzy wersy). Badacze przypisują pierwsze zastosowanie tego typu konstrukcji właśnie Dantemu. Najpewniej inspirację znalazł on w liryce starożytnej, która operowała wieloma rodzajami kunsztownych strof. Twórczość poetycka późniejszych epok bardzo często korzystała z tercyny; szczególnie renesans oraz romantyzm).
Podsumowanie
„Boska komedia” jest dziełem szczególnym i nie może dziwić fakt, iż została uznana za jeden z najważniejszych utworów w historii ludzkości. W doskonały sposób łączy ona charakterystyczne dla średniowiecza założenia (np. teocentryzm) i filozofię z zupełnie nowymi wartościami, które zostaną później wyeksponowane przez renesans. Dzieło Dantego jest nie tylko opowieścią o dążeniu do Boga, ale też opisuje je z ludzkiej perspektywy. Kompozycja wędrówki przez zaświaty – z piekła do czyśćca i nieba – stanowi optymistyczną wizję życia ludzkości. Jest nią podnoszenie się z upadku, by w końcu stanąć przed obliczem Boga i poczuć „Miłość, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy”.