Dzieło Dantego rozpoczyna słynna metafora ujmująca grzeszne życie jako gęsty las. To tam zgubił się Dante i w wieku 33 lat, w nocy poprzedzającej wydarzenia Wielkiego Piątku z 1300 roku, wyrusza w niezwykłą podróż.
Nad wzgórzem dostrzega dodające mu odwagi Słońce, będące alegorią Bożej obecności. W drodze na wzgórze natyka się trzy zwierzęta–alegorie: panterę (zmysłowość), lwa (pycha) i wilczycę (chciwość). Cofając się przed napastliwością wilczycy, Dante o mało co wpada w przepaść; przed upadkiem ratuje go Wergiliusz. Starożytny poeta tłumaczy Dantemu panujące zasady panujące w miejscu, w którym się znalazł – drogę ku górze otworzy dopiero przybycie Charta (alegoria Chrystusa-Sędziego). Póki co, zwierzęta nie pozwolą mu wejść na wzgórze, więc musi wybrać inną drogę, by wydostać się z lasu. Prowadzi ona przez Piekło, Czyściec i Raj.
Dante wyrusza w trudną podróż pod przewodnictwem Wergiliusza. Ten zapewnia Dantego o Bożej opiece i informuje, że przysłała go Beatrycze, zmarła ukochana Alighieriego.
Wędrowcy docierają do bram Piekła, odczytują napis: „Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją”; Piekło to miejsce, gdzie zatracone dusze cierpią męki i utrapienie bez końca. Dosięga ich tam Boska sprawiedliwość.
Dzięki wędrówce Wergiliusz i Dantego poznajemy budowę Piekła. Ma ono kształt leja (pozostałość po upadku Lucyfera z nieba), podzielonego na dziewięć części, których strzegą mitologiczne postaci.
 |
| Eugene Delacroix „Dante i Wergiliusz w piekle” (1822) |
Pierwszy krąg to Limbo, czyli Przedpiekle. Kolejne trzy zajmują ludzie słabej woli: namiętnicy, żarłoki i pijacy, skąpcy i rozrzutnicy. Krąg piąty ulokowany jest za płynącą krwią rzeką Styks, przybywają tu ludzie gniewni, osoby zazdrosne i leniwe. Krąg szósty przeznaczony jest dla heretyków. Siódmy krąg należy do piekła dolnego i gromadzi cięższych grzeszników: tyranów, morderców, samobójców. Przedostatni – ósmy – krąg podzielono na 10 mniejszych czeluści: dla uwodzicieli, pochlebców, świętokupców, wróżbitów, oszustów, obłudników, złoczyńców, fałszywych doradców, szerzycieli waśni i fałszerzy. Dziewiąty krąg to ogromna studnia, strzeżona przez Gigantów, którą zajmują zdrajcy. Jest ona podzielony na cztery części: Kaina (zdrajcy osób bliskich), Antenora (zdrajcy kraju lub stronnictwa), Tolomea (zdrajcy gości, którzy im zaufali) i Giudecca – to tam przebywa Lucyfer, zakuty w lód potwór o trzech paszczach, w których znajdują się Judasz, Brutus i Kasjusz.
Podróżujący łodzią Charona mężczyźni przedostają się do Przedpiekla. Tam podziwiają zamek dobrych i wielkich filozofów i poetów świata starożytnego, którzy zmarli przed narodzinami Chrystusa i nie mogą przebywać w niebie. Następnie udają się do kolejnych części piekła, gdzie Dante spotyka ludzi, których zna ze swojego życia. Oprócz tego widzi znane postaci historyczne. Pośród namiętników znajdują się Helena Trojańska i Kleopatra, wśród zdrajców – Kasjusz i Brutus. Poeci przemierzają kolejne kręgi piekła oglądając, jak grzeszników dręczy huraganowy wiatr, rzęsisty deszcz, jak dusze grzęzną w Styksie, cierpią w płonących grobach.
Po wyjściu z dna piekła podróżnicy tunelem przenoszą się na, znajdującą się na drugiej półkuli Ziemi, Górę Czyśćcową. Czyściec powstał z tego, co Lucyfer wypchnął z ziemi spadając z nieba, ma więc kształt stożka. Czyściec, podobnie jak Piekło, ma dziewięć części: pierwsza to przedsionek, kolejnych siedem to tarasy przeznaczone dla grzeszników siedmiu grzechów głównym: dla pysznych, zazdrosnych, gniewnych, leniwych, chciwych, rozrzutnych, nieumiarkowanych w jedzeniu i picu, nieczystych.
Na szczycie góry znajduje się Raj Ziemski. Tam Dante spotyka się z Beatrycze, która od tej pory będzie przewodnikiem Alighieriego w miejsce Wergiliusza.
Niebo również ma dziewięć części, jednak nie zostały one tak jasno wyodrębnione jak w Piekle i Czyśćcu, wszystko jest tu harmonią przenikających się barw i melodii. Beatrycze prowadzi ukochanego poprzez planety i gwiazdy takie jak: Księżyc, Merkury, Wenus, Słońce, Mars, Jowisz i Saturn. W końcu docierają do Nieba dziewiątego, a następnie do Empireum – nieba krystalicznego. Tam rolę opiekuna Dantego przejmuje św. Bernard z Clairvaux.
Dante dociera do celu wędrówki, w ekstatycznym uniesieniu podziwia oblicze Boga, którego nazywa „Miłością, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy”. Tymi słowami Dante kończy „Boską komedię”.