Nowela została napisana w okresie nasilenia się germanizacji w szkołach. Rząd pruski starał się wynarodowiać uczniów z polskimi korzeniami: zakazano używania języka polskiego, uczono niemieckiej historii, karano młodzież za wszystko, co było przejawem polskości.
W noweli „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela” Sienkiewicz podejmuje problemy dziecka polskiego uczącego się w niemieckiej szkole, które poddawane jest brutalnemu procesowi germanizacji, zmieniającemu sposób jego myślenia i postrzegania świata.
Z jednej strony karane jest ono przez nauczycieli za wszystkie przejawy polskości i traktowane jako gorsze, z drugiej – nie potrafi sprostać wymaganiom, gdyż jego znajomość języka obcego nie jest wystarczająco dobra, aby dziecko mogło się swobodnie wysłowić na dowolny temat. Znajduje się zatem nieustannie pod presją i żyje w poczuciu bezradności, z którym nie jest sobie w stanie poradzić.