Geneza „Odprawy posłów greckich”
Pełny tytuł dramatu wiele mówi o okolicznościach jego powstania i wystawienia: „Odprawa posłów greckich podana na teatrum przed Królem Jego Mością i Królową Jej Mością w Jazdowie nad Warszawą dnia dwunastego stycznia Roku Pańskiego MDLXXVIII na feście u Jego Mości Pana Podkanclerzego Koronnego”. Utwór jest rodzajem metafory – przedstawiając znaną historię wojny trojańskiej, poeta wypowiedział się na temat aktualnej sytuacji kraju.
Nie wiadomo, kiedy dokładnie Jan Kochanowski napisał swój jedyny dramat, na pewno przed 1578 rokiem, kiedy to po raz pierwszy został wystawiony. W tym samym roku ukazał się też drukiem, wydany w drukarni Szarfenbergera w Warszawie. Możliwe, że sztuka powstała na krótko przed premierą, a jeśli autor napisał ją znacznie wcześniej, musiał wprowadzić poprawki, ponieważ tekst jest bardzo adekwatny do aktualnej sytuacji politycznej – zbliżającego się wielkiego sejmu, mającego zadecydować o wojnie z Rosją.
Prapremiera „Odprawy...” uświetniła obchody uroczystości weselnych Jana Zamojskiego i Krystyny Radziwiłłówny. Niewątpliwie wystawienie pierwszej polskiej tragedii klasycznej było wielkim kulturalnym wydarzeniem. Spektakl swoją obecnością zaszczycił sam król, Stefan Batory i jego żona, królowa Anna Jagiellonka, a także wielu dworzan, senatorów i innych dostojników. Zabrakło tylko Jana Kochanowskiego, który nie przybył ze względu na – jak sam wyjaśnił – zły stan zdrowia. Sztukę wystawiono w Ujazdowie, dziś trudno odtworzyć jej przebieg. Wiadomo, że przygotowywano ją w pośpiechu, zaledwie trzy tygodnie przed wystawieniem. Zgodnie z antyczną tradycją role żeńskie grali chłopcy. Aktorami na ten wieczór stali się dworzanie.
Czas i miejsce akcji „Odprawy posłów greckich”
Akcja dramatu obejmuje dzień poprzedzający początek wojny trojańskiej. Do miasta przybywają greccy posłowie z żądaniem wydania Heleny, porwanej przez Parysa. Centralnym punktem dramatu jest rada, mająca zadecydować o losie pięknej żony Menelaosa.
Wykształconym odbiorcom mit trojański był doskonale znany, nie chodziło więc o ukazanie ciekawej historii dwojga kochanków, a raczej przedstawienie dwóch racji: Aleksander – Parys jest przykładem arystokraty dbającego o własne dobro i nie liczącego się z interesami ogółu, Antenor zaś to prawdziwy patriota odpowiedzialny za losy ojczyzny. Pochlebstwem i podarunkami Aleksander zdołał przekonać większość uczestników rady, by go poparła. Jaki los czeka Troję – wszyscy wiedzą. Potwierdza to jeszcze przepowiednia Kasandry.
Jest więc „Odprawa...” dramatem politycznym. Jednocześnie stanowi pierwszy i najdoskonalszy w polskiej literaturze utwór dramatyczny powstały zgodnie z regułami sztuki klasycznej. Autor skrupulatnie przestrzegał zasady trzech jedności a także innych zasad poetyki. Akcja zamyka się więc w kilku godzinach, całość toczy się przed pałacem, a o wszelkich wydarzeniach spoza tego planu donoszą posłowie. Partie dialogowe przeplatają się z komentarzami chóru.
