Opera barokowa - geneza, cechy, twórcy

Geneza opery wiąże się z początkiem XVII wieku i działającą wówczas na terenie północnych Włoch grupy zwanej Cameratą Florencką, w której skład wchodzili muzycy, poeci i naukowcy dążący do wypracowania w muzyce nowej jakości, która spełniałaby dydaktyczne wymagania nowego, kontrreformacyjnego świata. Wyprowadzili oni tezę, iż recytatywy i partie wokalne powinny zostać uznane za cenniejsze od warstwy czysto muzycznej, są one bowiem bardziej nośne semantycznie i łatwiej trafiają do odbiorców poprzez swoją literalność. Drogą do nowej formy miało więc stać się zerwanie z renesansową zasadą polifonii, która uniemożliwiała zrozumienie słów poszczególnych śpiewaków.

Gatunkiem bezpośrednio poprzedzającym operę była monodia akompaniowana, na której wykształciła się później tzw. „dramma per musica” wyróżniająca się zdecydowaną przewagą partii wokalnych nad muzyką. Za pierwsze dzieło tego typu uznaje się „Dafne” Jacopo Periego (autorem libretta był Ottavio Rinuccini), jednak pierwszym udokumentowanym w dzisiejszych czasach dziełem tych twórców jest opera „Eurydyka” wystawiona na florenckim dworze książęcym w 1600 roku. Datę tę zwykło się przyjmować jako początkową dla muzyki barokowej w ogóle.

Dzieło Periego stało się inspiracją dla Claudio Monteverdiego, który dziś uważany jest za kodyfikatora gatunku opery. Monteverdi znacząco zwiększył liczebność orkiestry i nadał jej nowe funkcje np. poprzez usamodzielnienie muzyki instrumentalnej, wzmocnił też wymowę partii wokalnych przez wprowadzenie duetów i tercetów; obok solowych wokaliz (recytatywy, arie) pojawiły się również zespołowe (ansamble) i chóralne. W Wenecji, gdzie Monteverdi tworzył przez niemal całe swoje życie, opera przeszła też dalsze modyfikacje skupione głównie na rozwijaniu i komplikowaniu partii wokalnych, których kunsztowność wyparła z czasem zainteresowanie warstwą tematyczną dzieła. Pociągnęło to za sobą również wyraźne rozgraniczenie między recytatywami a ariami i rozbudowę tych drugich w celu nadania im kunsztowności i wirtuozerii, z racji szczególnego klimatu artystycznego Wenecji rozbudowano tu również warstwę teatralną widowiska. W 1639 wystawiono „Wesele Tetydy i Peleasa” do muzyki Francesco Cavallego, w którym to dziele po raz pierwszy użyto wprost terminu „opera”.

Osiągnięciem szkoły neapolitańskiej było z kolei rozróżnienie na operę poważną („seria”) i komiczną („buffa”). Najważniejszą postacią tego ośrodka stał się Alessandro Scarlatti, który przywrócił przewagę znaczenia partii instrumentalnych nad wokalnymi i na nowo wprowadził chór, z którego szkoła wenecka zupełnie zrezygnowała. Kompozytor uporządkował również następowanie po sobie recytatywów i arii, różnicując i rozwijając formy tych drugich.

We Francji, ze względu na bardzo mocny wpływ kultury dworskiej i przywiązanie do baletu, opera przyjęła się stosunkowo późno i dopiero w zmodyfikowanej przez Jean-Baptiste Lully’ego formie. W wersji francuskiej opera zyskała piąty akt, dodano do niej również rozbudowane sceny baletowe i pogłębioną warstwę semantyczną zaczerpniętą z teatru dramatycznego.