Księga Koheleta jest jedną z ksiąg Starego Testamentu. Należy do tzw. ksiąg mądrościowych (dydaktycznych), które zawierają refleksje na temat ludzkiego życia i relacji człowieka z Bogiem. Czytelnik znajdzie w nich wiele porad i wskazówek na temat codziennego życia i stosunków międzyludzkich. Autor Księga Koheleta przedstawia się jako Salomon, król izraelski, słynący z mądrości i roztropności. Współcześnie autorstwo Salomona jest kwestionowane, a Kohelet to nie imię, lecz nazwa funkcji (tym mianem określano mędrca przemawiającego na zebraniu).
Motyw marności świata w Księdze Koheleta
Głównym tematem tego utworu są rozważania dotyczące sensu i celu ludzkiego życia. Autor dostrzega, że ludzkie wysiłki oraz dążenia wydają się bezsensowne. Cały świat doczesny przemija, a rzeczy materialne są nietrwałe. Ulotne są także stany, w jakich znajduje się człowiek, np. zdrowie, sława, bogactwo czy władza. Najsłynniejszym cytatem pochodzącym z Księgi Koheleta jest zdanie: „marność nad marnościami – wszystko jest marnością”. Jest to jednocześnie jedna z najbardziej rozpoznawalnych sentencji biblijnych. Wypowiedź ta wyraża przekonanie, że wszystko, czemu człowiek ufa i o co zabiega, jest krótkotrwałe i przemijające. Nie powinniśmy zatem opierać swojego szczęścia na rzeczach materialnych lub uciechach tego świata. Pozytywne uczucia, takie jak radość lub poczucie życiowego sukcesu, również wydają się Koheletowi marnością i pogonią za wiatrem. Autor ma bowiem głęboką świadomość własnej śmiertelności i skończoności świata. Nie poprzestaje jednak na tej ponurej konstatacji. Kohelet wzywa nas do radości i cieszenia się życiem. Dopiero wtedy, gdy uświadomimy swoje własną małość i niedoskonałość, będziemy mieli spokojne serce. Prawdziwa radość pojawi się, gdy usuniemy z niego zamęt i pragnienie pogoni za marnością.
Motyw vanitas w literaturze
Vanitas (z łaciny „marność”) to popularny w literaturze motyw przemijania i ulotności ludzkiego życia. Inspiracją dla twórców, którzy wykorzystywali ten topos w swoich dziełach, była właśnie biblijna księga Koheleta. Temat śmiertelności fascynował artystów od wieków. Ludzie we wszystkich epokach usiłowali oswoić się ze świadomością przemijania i nieuchronnością śmierci. W dawnych wiekach jednak człowiek znacznie częściej stykał się ze śmiercią i zagrożeniami, które mogły do niej doprowadzić. Długość życia była znacznie krótsza niż dziś, społeczeństwa Europy były dziesiątkowane przez zarazy. Ludzie byli bezbronni wobec chorób i katastrof naturalnych. Nic więc dziwnego, że motyw vanitas zyskał szczególną popularność w literaturze średniowiecznej. Słynną maksymą, odnoszącą się do tej tematyki, jest „memento mori” („pamiętaj o śmierci”). W średniowieczu szczególny nacisk kładziono bowiem na sprawy duchowe, za cel życia uważano zbawienie wieczne i pracę na większą chwałę bożą. Człowiek nie mógł zatem skupiać się na sprawach przyziemnych i przyjemnościach zmysłowych. Motyw ten wykorzystywano chętnie także w baroku, w szczególności w poezji i malarstwie.