„Kamizelka” Bolesława Prusa – dzieło poruszające, skłaniające do istotnych przemyśleń – jest jednym z tych utworów autora, które bardzo często podawane są jako przykład doskonale skomponowanej noweli pozytywistycznej.
„Kamizelka” ukazała się w 1882 r., a więc w czasie, kiedy pisarz tworzył krótkie formy prozatorskie. Prus potrafił nawet w tak małych rozmiarów dziele zbudować poruszający nastrój i zawrzeć ważne prawdy o życiu.
Nowela pozytywistyczna
Nowele pozytywistyczne były zazwyczaj niedługimi, często jednowątkowymi utworami – gdy pojawiały się epizody, były one skracane do niezbędnego minimum. Opisywały przeważnie istotne i palące problemy społeczne. Cechowały się także bardzo specyficzną budową: akcja była w nowelach jasno zarysowana i zmierzała wprost do punktu kulminacyjnego (rozwiązania), stanowiącego często także zakończenie utworu. W ostatnich fragmentach utworu formułowana była wymowna puenta, przesłanie, nauka moralna – przeważnie skłaniająca do refleksji nad ludzkim postępowaniem lub ogólną sytuacją społeczeństwa polskiego w tamtym czasie.
„Kamizelka” jako nowela pozytywistyczna
Dziełko Prusa rozpoczyna się opisem kolekcji posiadanych przez narratora przedmiotów. Jednym z nich jest tytułowa część odzienia, bezpośrednio związana z pewną krótką i smutną historią. Postać snująca opowieść przytacza najpierw sposób jej nabycia (epizod związany z żydowskim kupcem), następnie przedstawia losy małżeństwa posiadającego niegdyś kamizelkę (retrospekcja). Motyw tytułowego stroju spaja więc całą opowieść, pełniąc rolę najważniejszego w dziele (tzw. sokół noweli).
Historia warszawskiej rodziny przedstawiona jest w sposób typowy dla noweli – zawiązanie akcji, rozwinięcie, punkt kulminacyjny i rozwiązanie. Z każdym fragmentem napięcie staje się coraz większe – czytelnik zastanawia się, który bohater jako pierwszy odkryje podstęp drugiej strony. Trzeba jednak zwrócić uwagę na fakt, iż autor zastosował w swoim dziele inwersję czasową, najpierw przedstawił bowiem zakończenie historii, później zaś przedstawił losy małżeństwa. Rozwiązanie tej swoistej intrygi (intryga – chytre postępowanie mające na celu osiągnięcie jakiegoś celu) następuje dopiero po śmierci głównego bohatera. Chociaż czytelnik już na początku zyskuje wiedzę o tym, iż pani sprzedała kamizelkę po mężu, nadal zastanawia się, jak smutnej historii była ona świadkiem.
Krótkie dzieło Prusa w dużej mierze opiera się na wrażliwości społecznej autora. Opisywana rodzina nie posiada zbyt wiele, pomimo że przedstawiane małżeństwo pracuje, nie szczędząc wysiłków. Kiedy pan zaczyna chorować, para w obliczu zagrożenia staje się niemal bezradna. Cała sytuacja pokazuje więc, iż starania czynione w celu poprawy sytuacji społecznej, nie przyniosły nadal oczekiwanych skutków.
W „Kamizelce” ważną rolę odgrywa miłość. Dodatkowo w utworze pojawiają się charakterystyczne dla literatury pozytywistycznej motywy społeczne.
Utwór cechuje się także kompozycją typową dla noweli: jednowątkowość (wątki poboczne są wyraźnie ograniczone), brak szczegółowych opisów psychiki postaci, klarownie przedstawiona akcja (choć ciekawym zabiegiem jest tu inwersja czasowa, retrospekcje).
Prus zastosował w swojej noweli pewne novum – bardzo wzmocnił rolę narratora. Nie tylko opowiada on historię, lecz także przytacza pewne fakty ze swojego życia. Co znamienne, był on świadkiem całego zdarzenia. Jeśliby próbować zinterpretować sens tego zabiegu, być może chodziło Prusowi o uwypuklenie faktu, że ze swoimi problemami żyjemy pośród ludzi i osoby poboczne dostrzegają cierpienie innych – w każdym razie powinny je dostrzegać. Ich zadaniem jest więc pomóc w miarę możliwości bliźnim pogrążonym w nieszczęściu.