Geneza i gatunek
Dzieło Juliusza Słowackiego to dramat składający się z pięciu aktów pisanych wierszem. Poeta stworzył go w latach 1844-1845 w Paryżu. Nie dokończył jednak tekstu za życia i dzieło ujrzało światło dzienne dopiero po jego śmierci. Pierwodruk został opublikowany we Lwowie w 1866 roku w zbiorze Pism pośmiertnych autora. Słowacki utrzymuje utwór w tonie komedii obyczajowej, która ostatecznie przeradza się w dramat. Gdy tekst ukazał się jako autonomiczne dzieło w 1867 roku, nadano mu zastępczy tytuł Nowa Dejanira.
Obraz społeczeństwa
W utworze odnajdziemy kilka wyróżnionych warstw społecznych, przenikających się wzajemnie. Każda z nich zyskała u Słowackiego odrębną charakterystykę.
Reprezentantem arystokracji ziemiańskiej jest rodzina Respektów, przywykła już do feudalnego układu wobec szlachty. Z powodu małej zaradności życiowej ród doprowadza się do ruiny finansowej, co jednak nie przyczynia się do zmiany ich wystawnego stylu życia. W tym sensie Respektowie są przykładem moralnego zwyrodnienia i pustki. W nowej rzeczywistości ich pozycja jest raczej fatalna – nieprzystosowanie się do zmieniających się warunków społecznych powoduje ich biedę, obłudę i zakłamanie, a żeby wrócić na szczyt – są w stanie wiele poświęcić – m.in. swoja córkę, chcąc wydać ja bez miłości za bogatego hrabiego.
Właśnie hrabia Fantazy oraz jego kochanka Idalia są reprezentantami arystokracji zamożnej. Najważniejszymi dla nich cechami była łatwość popadania w samouwielbienie, miłość do zbytków, podróży, wystawnego życia, a przy tym zupełny brak wrażliwości w stosunku do innych. Nie angażują się w losy polityczne państwa, a ubóstwo części społeczeństwa także ich nie interesuje. Przypominają nieco zepsucie Respektów z tą jednak różnicą, że wciąż pozostają majętni i są tym wręcz znudzeni.
Istnieje jeszcze jednak grupa bohaterów wyraźnie odznaczająca się w dramacie Juliusza Słowackiego. Mądrzy, oddani sprawom kraju, których przykładem są postaci Jana, Majora ale także Dianny, córki Respektów. Wymienieni panowie byli uczestnikami powstania listopadowego, podczas którego wykazali się odwagą i honorem. Uczucie jakie Jan żywił do Dianny było proste i szczere, zupełnie wolne od zakłamania i interesowności.
Pierwowzory i inspiracje
Istnieje kilka hipotez historycznoliterackich, które miałyby tłumaczyć ukazanie się dzieła Słowackiego dopiero po jego śmierci. Badacze mniemają, że tekst powstał jako akt zemsty autora na swoim przyjacielu – Zygmuncie Krasińskim. Chodziło o walkę o względy słynnej Joanny Bobrowej, która ostatecznie przychyliła się Krasińskiemu, a na zaloty Słowackiego pozostała obojętna. Uważa się, że poeta wzorował postać Fantazego na dawnym przyjacielu, a w osobie Idalii widział Joanną Bobrową.