Geneza
Ignacy Krasicki tworzył swój zbiór bajek przez cztery lata - „Bajki i przypowieści na cztery części podzielone” datuje się na 1776-78 (data wydania to 1779 r.), natomiast ich kontynuacja „Bajki nowe” powstały w latach 1779-1780. W jednym tomie ukazały się w 1804 roku w „Dziełach poetyckich” w tomie 2.
Czas i miejsce akcji
W przypadku większości bajek trudno ustalić dokładny czas akcji utworu, podobnie jeśli chodzi o miejsce. Celem każdej z bajek jest przekazanie czytelnikowi morału – pewnej uniwersalnej mądrości, pouczenia. Stąd dobór uniwersalnych, typowych czy charakterystycznych bohaterów.
Czas i miejsce akcji odgrywają tu drugorzędną rolę. Autor może zasugerować ogólnie porę (dzień, noc, wieczór) lub miejsce (las, dom, zamek, kościół itp.) opisywanych wydarzeń, ale zazwyczaj unika podawania niepotrzebnych (czyli: odwracających uwagę od sensu bajki) szczegółów.
Motywy
Przyjaźń
„Przyjaciele” Krasickiego reprezentują typ tzw. „bajki narracyjnej”. Historia zajączka zaprzyjaźnionego ze wszystkimi zwierzętami przypomina naiwną opowiastkę dla dzieci. Niestety, podobnie jak w wielu innych bajkach, pod otoczką przyjaznego świata ukrywa się smutna prawda. Świat, w którym żyją zwierzęta, tylko z pozoru przypomina sielankę. Zajączek może liczyć na pomoc „przyjaciół” o tyle, o ile oni sami będą czerpać ze wzajemnych relacji korzyści:
A że był bardzo grzeczny, rozkoszny i miły,
Bardzo go inne zwierzęta lubiły.
Gdy pojawia się niebezpieczeństwo poczucie wspólnoty pryska jak mydlana bańka. Każde ze zwierząt proszonych o pomoc uprzejmie odmawia zrzucając odpowiedzialność na innych. Przerażony zając ginie poznawszy „szczerość” intencji „przyjaciół”.
Gdy więc wszystkie sposoby ratunku upadły
Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły.
Wolność
W bajkach Krasickiego często pojawia się motyw konfrontacji pomiędzy zwierzętami dzikimi, ale wolnymi oraz sytymi, ale uwięzionymi (udomowionymi). W każdym z takich przypadków autor wyraźnie podkreśla znaczenie wolności. Podobny morał przyświeca i bajce „Ptaszki w klatce”. Młodego czyżyka oburzają łkania starego towarzysza niedoli. „Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody” – tłumaczy młodzik. Stary czyżyk opłakuje jednak utraconą wolność. Wartość, której nie zna ten, kto całe życie spędził w klatce.
Pycha
„Szczur i kot” to jedna z wielu bajek Krasickiego, w których pojawia się motyw pychy. Wydaje się, że pycha, bezmyślna buta, hardość – to cechy szczególnie mocno wyśmiewane przez poetę (m.in. w innej znanej bajce pt. „Kruk i lis”). I w tym przypadku autor przekonuje czytelnika o słuszności swych racji poprzez króciuteńką scenkę. Szczur pyszniący się na ołtarzu przed rodzeństwem („mnie to kadzą”) zostaje błyskawicznie ukarany. W „zaczadzonego” uderza okrutna rzeczywistość. Pycha zostaje wykorzystana przez sprytniejszego, duma ukarana i ostatecznie upokorzona. Autor bajki przestrzega przed skutkami bezpodstawnego wywyższania się, dumny osobnik zostanie ukarany szybciej niż mu się wydaje.
Pycha jest również głównym motywem – chyba najbardziej znanej – bajki Krasickiego „Kruk i lis” (nawiązującej bezpośrednio do dzieła La Fontaine’a) jest jedna z najczęstszych ludzkich wad. Krasicki często wyśmiewa w swych tekstach pychę, tu uosabianą przez kruka. Zwierzę „grzeszy” nie tyle pychą co bezmyślnym przyjmowaniem komplementów, oczekiwaniem na niczym nieuzasadnione pochwały. Sprytnemu lisowi udaje się szybko przejrzeć prawdziwą naturę ptaka, wykorzystać sytuację i przejąć zdobycz. Morał zawiera przestrogę:
Bywa często zwiedzionym,
Kto lubi być chwalonym
Naiwność
„Jagnię i wilcy” to bajka, która w krótki i błyskotliwy sposób opisuje jedną z ważnych zasad rządzących otaczającą nas rzeczywistością. Opisywana sytuacja przypomina w pewien sposób baśń (wilk – uosobienie zła, ofiara, oczekiwanie na cudowny ratunek). Jednak w tym wypadku pomoc nie nadchodzi. Naiwne jagnię nie potrafi się obronić. Ostatnią „deską ratunku” jest odwołanie się do sumienia napastników. „Jakim prawem?” – pyta zaatakowana ofiara. „Smacznyś, słaby i w lesie” – ripostują wilki. Krasicki nie pozostawia czytelnikowi złudzeń. Naiwnością jest sądzić, że silna jednostka zrezygnuje z łatwej zdobyczy.
Zemsta
Motyw bajki „Czapla, ryby i rak”. Sędziwa czapla, główna bohaterka zabawnej bajki, posuwa się do niezbyt przemyślanego podstępu, by w łatwy sposób zdobyć pożywienie. Ptak przekonuje ryby, że ocali je przed niechybną śmiercią (wysuszenie stawu). Spodziewany ratunek okazuje się być śmiertelnym w skutkach. Kłamstwo odkrywa rak i bez skrupułów zabija „troskliwą” opiekunkę. Morał opowieści jest krótki i treściwy – „Padła nieżywa; / Tak zdrajcom bywa.”
Wiara
Występuje w bajce „Dewotka”. Najtrafniejszym określeniem głównego motywu tej bajki byłaby „dewocja” lub „hipokryzja”. Krasicki chce tu jednak przestrzec przed fałszywą pobożnością i religijnością. Opisana scenka rodzajowa zaskakuje trafnością morału i ironicznym poczuciem humoru. Widzimy pobożną (zapewne zamożną) kobietę i jej służebnicę, która dokonała właśnie jakiegoś przewinienia. Pani błyskawicznie wymierza karę nie przerywając swej modlitwy. Autor podsumowuje swą bohaterkę krótkim słowem „dewotka” i morałem-przestrogą – „Uchowaj, Panie Boże, od takiej pobożności!”
Mądrość
Występujący w bajce „Mądry i głupi” . O mądrości napisano wiele traktatów, sztuką jest ująć jej esencję krótko i trafnie. W tej bajce Krasicki posłużył się scenką rodzajową – krótką rozmową pomiędzy mądrym i głupim. Głównymi atutami tego drugiego są: donośny głos i wytrzymałość. „Nie nowina, że głupi mądrego przegadał” – ironizuje autor. Pod koniec zażartej dyskusji, gdy już szala zwycięstwa przechyla się na stronę głośniejszego, cierpliwy mędrzec „dobija” swego przeciwnika trafnym argumentem:
Wiesz, dlaczego dzwon głośny?
Bo wewnątrz jest próżny.