Streszczenie krótkie:
Dzieje Mikołaja:
Mikołaj Doświadczyński jest głównym bohaterem książki i właściwie cała ona jest jego biografią. Z ważniejszych informacji na jego temat warto wymienić, iż urodził się we wsi Szumin w rodzinie szlacheckiej. Rodzice jego nie byli zbytnio wykształceni i preferowali tradycyjne metody wychowawcze. Za sprawą wuja Mikołaj wraz ze swoim guwernerem został wysłany do szkoły. Edukację przerwała śmierć ojca. Po powrocie do domu Mikołaj zajął się głównie zabawą. W końcu matka zatrudniła dla niego francuskiego guwernera, który po pierwsze okazał się zbiegłym francuskim baronem, a po drugie - zamiast chłopaka uczyć, pogłębiał w nim skłonności do zabawy. Za jego sprawą Mikołaj zaczął rozczytywać się w romansach. Bohater zakochał się też w Juliannie, która była wychowanką jego matki. Ponieważ dziewczyna nie była dość posażna, matka Mikołaja postanowiła wysłać ją na nauki do klasztoru i w ten sposób romans zakończyć. On sam wyjechał w interesach do swojego kuzyna, a ponieważ ten był nieobecny, Mikołaj umilał sobie czas grą w karty. Któregoś razu wdał się w pojedynek i trafił na noc do więzienia. Po powrocie okazało się, że jego guwerner zniknął wraz z całym dobytkiem Mikołaja. Matka Mikołaja była zła, toteż chłopak musiał zostać na wsi, gdzie strasznie się nudził. W końcu wyprosił u niej wyjazd do Warszawy.
Po jej śmierci chłopak postanowił wyjechać wreszcie za granicę. Swoje pierwsze kroki skierował do Paryża, gdzie narobił długów i musiał potajemnie uciekać. Postanowił udać się do Batawii, ale podczas sztormu statek zatonął, a Mikołaj trafił na wyspę Nipu, gdzie spędził wiele miesięcy. Nipuanie nie znali chorób, wojen, zdrad, kradzieży, prawa ani państwowości. Pod wpływem ich filozofii, zmieniał się Mikołaja sposób patrzenia na wiele spraw. Jednak coraz bardziej tęsknił on za domem i w końcu znalazł łódź i trochę rzeczy, które morze wyrzuciło na brzeg i uciekł z wyspy. Rozbitka wyratował statek hiszpański, lecz został on osadzony w celi razem z płynącymi do niewolniczej pracy Murzynami. Podczas pracy w kopalni zaprzyjaźnił się ze starym Indianinem, który załatwił mu pomoc jego przyjaciela. Kwakr był bogatym i dobrym człowiekiem i zgodził się wykupić Mikołaja. Dał mu też liczne prezenty i sporą sumę pieniędzy. Również pod jego wpływem działania Mikołaja są coraz bardziej moralne.
W końcu Mikołaj postanowił wrócić do domu. Na statku zaprzyjaźnił się z kapitanem statku, który był filozofem. Po opuszczeniu statku najpierw trafił do więzienia, a potem do domu dla obłąkanych, skąd wyratował go francuski kapitan. Po wielu przygodach Mikołaj dotarł wreszcie do Paryża, gdzie pospłacał swoje długi. Następnie udał się do Warszawy, a stamtąd do Szumina.
Mikołaj próbował swoich sił jako poseł. Jednak ponieważ uczciwość nie była mile widziana w polityce, jego kariera bardzo szybko się zakończyła. Mikołaj bardzo pragnął założyć rodzinę. Szukał żony, jednak wszystkie jego starania spełzły na niczym. Gdy dostał wiadomość o śmierci swojego wuja udał się w podróż na Litwę. Przykry wypadek przerwał ją jednak, a sam Mikołaj znalazł gościnę u pewnej wdowy, która - jak się okazało - była jego ukochaną Julianną i też nigdy nie przestała go kochać.
Plan wydarzeń:
1. Dzieciństwo Mikołaja spędzone na wsi.
2. Edukacja szkolna.
3. Śmierć ojca.
4. Swawolne życie.
5. Nauka po okiem guwernera.
6. Rozczytywanie się w romansach.
7. Miłość do Julianny.
8. Wyjazd do kuzyna w towarzystwie guwernera.
9. Karciane zabawy u baronowej.
10. Pojedynek i więzienie.
11. Zniknięcie baronowej, guwernera i całego dobytku Mikołaja.
12. Pobyt w Warszawie.
13. Śmierć matki.
14. Sprawa
