Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki - interpretacja

„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” to dzieło uważane za pierwszą polską powieść. Krasicki oparł swój utwór na wzorcach – niezwykle popularnych w czasach oświecenia – powiastek dydaktycznych. „Przypadki” zawierają także elementy powieści filozoficznych i satyry. Elementy satyryczne są szczególnie wyraźne w pierwszej części powieści, gdzie autor z ironią opisuje wczesną edukację i młodość Doświadczyńskiego.

Krasickiemu udało się stworzyć prawdopodobny (choć nieco przerysowany) portret typowej, prowincjonalnej rodziny szlacheckiej. Podobny rys satyryczny można dostrzec w opisie każdego środowiska, w którym porusza się młody Mikołaj. Na krytykę zasługuje zdecydowanie edukacja chłopca (zacofanie w szkole, niewykształceni guwernerowie propagujący francuszczyznę), później – środowisko stolicy (rozpusta, hazard), środowisko adwokatów (przekupstwo), wreszcie – modne w czasach oświecenia zagraniczne wojaże (wycieczka do Paryża kończy się ucieczką przed dłużnikami). Krasicki nie piętnuje bezpośrednio zachowania Doświadczyńskiego. Podkreśla raczej silny wpływ otoczenia, które skutecznie demoralizuje młodego szlachcica.

W drugiej części utworu Krasicki przeciwstawia europejskiemu społeczeństwu obraz utopijnej społeczności wyspy Nipu. Bohater poznaje obyczaje i filozofię mieszkańców dzięki wykładom sędziwego mędrca Xaoo. Mistrz wskazuje swemu podopiecznemu błędy w jego rozumowaniu (wątek wojen i przemocy, szkodliwość pieniądza). Krytykuje rodaków Doświadczyńskiego za rozrzutność, umiłowanie kłamstwa i oszustwa. Krytyka spada też na ówczesny system edukacji, sądownictwo i szlacheckie przywileje. Xaoo proponuje Doświadczyńskiemu życie proste, moralne i bliskie naturze. Nipuanie to wegetarianie, pracujący na roli. W społeczności brak zwierzchniej władzy (prócz naturalnej – rodziców nad dziećmi), sądów (spory rozstrzyga starszyzna), własności, pieniędzy a co za tym idzie – przemocy, nadużyć i wojen. Mikołaj doświadcza serdeczności Nipuan, ich spokojny tryb życia budzi podziw i zazdrość. Doświadczyński – pragnący początkowo „nawracać dzikich” – czuje się zawstydzony własną ignorancją.
 
Krasickiemu udało się zestawić w swym dziele dwie, kontrastowe wizje państwa – ówczesnej Polski szlacheckiej i fantastycznej społeczności utopijnej. Autor skutecznie podkreślił wszystkie wady, śmiesznostki i przywary szlachty: hulaszczy tryb życia, rozpustę, skłonność do hazardu, nadużywanie przywilejów („liberum veto”), korupcję urzędników państwowych. Co ciekawe – pomimo ukazania odpowiedniej alternatywy – Krasicki nie wierzy w możliwość błyskawicznej przemiany szlacheckiej mentalności. Doświadczyński, propagujący po powrocie do Europy nauki Xaoo, jest uznawany za szaleńca (trafia nawet do szpitala dla obłąkanych). „Przypadki…” pozostają więc jedynie nauką „ku przestrodze”, a wizja społeczności Nipuan – idealistyczną mrzonką.