Ignacy Krasicki datował „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” na 26 lutego 1775 roku. Drukiem powieść ukazała się w wydawnictwie Michała Grölla 15 marca roku 1776. Wydanie tego dzieła uznaje się za początek nowożytnej powieści w literaturze polskiej.
Utwór Krasickiego odzwierciedla także ogólne tendencje, jakie pojawiły się wówczas w prozie europejskiej. Zawiera on wątki obyczajowo-fantastyczne, ma charakter dydaktyczny i wyraźną trójdzielną konstrukcję przedstawiającą zarówno rzeczywistość, jak i wyimaginowaną społeczność doskonałą.
Charakterystyczne dla nowoczesnej powieści są w dziele Krasickiego takie elementy kompozycyjne jak: fabuła, narrator, świat przedstawiony, następstwo zdarzeń i opisy. Istotne jest też osadzenie akcji we współczesnych realiach. Oczywiście wyspa Nipu to kraina utopijna, jednak powrót bohatera do kraju doskonale oddaje panujące wówczas stosunki społeczne i ekonomiczne. Autor, nawet kiedy przedstawia nieprawdopodobne społeczeństwo Nipuanów, stara się nadać tej relacji pozory autentyzmu – w tym celu posłużył się formą pamiętnika; Mikołaj Doświadczyński jest autorem zapisków ze swojej podróży. Dodatkowo, autor włączył do powieści inne pseudo-dokumenty: listy, przemówienia czy np. wykaz przedmiotów znajdujących się na statku.
Powieść poprzedzona została przedmową, po której następują trzy wyraźnie wyodrębnione części.
Część wstępna ma charakter parodystyczny – autor kpi z popularnego wówczas zwyczaju umieszczania rozbudowanych przedmów, zawierających usprawiedliwienia niedostatków dzieła i liczne pochlebstwa skierowane do czytelnika.
W części pierwszej poznajemy dzieciństwo głównego bohatera. Ten etap opisany został w formie powiastki filozoficznej. Autor z humorem przedstawił sposób wychowania i kształcenia młodzieży. Jednak obraz, jaki się z tej opowieści wyłania, nie jest budujący. W rodzinnym domu Mikołaj jest raczony opowieściami o duchach i czarach, w szkole panuje podobne zacofanie, wreszcie francuski guwerner bardziej przyczynia się do zepsucia młodego człowieka niż jego wychowania. Poleca Mikołajowi francuskie romanse, wprowadza w świat miejskich rozrywek i uczy trwonienia pieniędzy. Pogrążony w długach Mikołaj Doświadczyński ucieka przed wierzycielami i w wyniku katastrofy statku trafia na tajemniczą wyspę Nipu.
Księga druga zawiera opis pobytu Mikołaja na wyspie Nipu. Część ta ma formę utopii: opisuje idealne społeczeństwo, funkcjonujące pod okiem mędrca Xaoo. Dzięki niemu również Mikołaj ma okazję poznać siebie i swój prawdziwy charakter. Pobyt wśród Nipuanów jest dla Mikołaja okazją do rzeczywistej edukacji – to tutaj poznaje prawdziwe cnoty i wraca do swojego kraju zupełnie odmieniony.
W ostatniej części bohater konfrontuje swoje nowe doświadczenia z rzeczywistością. Ten fragment przybiera formę powieści obyczajowej i przygodowej. Odmieniony Mikołaj trafia w Hiszpanii do szpitala psychiatrycznego – tak bardzo nie przystaje on do europejskiego świata. Udaje mu się jednak powrócić do Polski, gdzie stara się żyć według nauk mistrza Xaoo, wiodąc żywot ziemianina.
Dydaktyczny charakter powieści najbardziej widoczny jest w drugiej jej części. Tworząc wizję idealnego społeczeństwa, Krasicki sugeruje, jak być powinno. Nipuanie żyją w zgodzie, nie uznając władzy innej niż rodzicielska. Na wyspie panuje pełna równość w zakresie praw, obowiązków i stanu posiadania. Mieszkańcy nie znają przemocy, nie zabijają nawet zwierząt. Moralność jest podstawą edukacji każdego młodego człowieka. Nauka rozpoczyna się od poznania ucznia, którego cały czas traktuje się w sposób indywidualny. Co ciekawe, stworzone przez Krasickiego społeczeństwo idealne jest wspólnotą deistów nie uznających literatury. Ich twórczość ogranicza się do ludowych pieśni przekazywanych drogą ustną, opiewających cnoty i osiągnięcia przodków. W idealnym świecie, powiada Krasicki, Bóg ani literatura nie są potrzebne.
Nie sposób jednoznacznie określić cech konstytutywnych gatunku, jakim jest powieść. Duże zróżnicowanie wewnętrzne sprawia, że kwestia definicji pozostaje sporna.
Na ogół przyjmuje się w literaturze polskiej określenie „romans” dla utworów o charakterze powieściowym, poprzedzających wydanie „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków”. Były to najczęściej utwory awanturniczo-przygodowe, dotyczyły tematyki miłosnej i podróżniczej, nie stroniąc od wątków fantastycznych.
Krasicki wyraźnie wzoruje się na oświeceniowej powieści europejskiej, która skłaniała się w stronę dydaktyzmu i utopii. Ponadto za sprawą takich twórców Diderot czy Wolter popularna stała się forma powiastki filozoficznej – Krasicki skorzystał z niej przedstawiając dzieciństwo Mikołaja Doświadczyńskiego.