Miano „baroku” używane na określenie zarówno całej epoki, jak i prądu kształtującego polską architekturę od drugiej połowy XVI wieku, wywodzone jest często od portugalskiego sformułowania oznaczającego „nieregularną perłę”. Ów źródłosłów okazuje się szczególnie trafny w odniesieniu kształtu barokowych budowli, w których odnajdujemy sporo zamierzonych nieregularności, bogate zdobnictwo i liczne elementy zaburzające jednolitość płaszczyzn.
 |
| Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie (1597-1619), fasada proj. Giovanni Trevano/ Jakub Hałun |
Nowy styl zawitał w Polsce pod koniec XVI wieku za sprawą sprowadzonych tutaj wtedy jezuitów. Początkowo był w dużej mierze wzorowany na baroku w jego rzymskiej odmianie, przypominał więc częstokroć bryły takich obiektów, jak kościół Il Gesu, czy Santa Bibiana autorstwa Gianlorenzo Berniniego. Jednym z najbardziej znanych budynków tego typu jest kościół św. Piotra i Pawła wzniesiony na podstawie projektu Giovanniego Bernardoni i Giovanniego Trevano (nadwornego architekta Zygmunta III Wazy), o wyraźnej budowie dwukondygnacyjnej, z bryłą opartą na planie prostopadłościanu z wykończeniem w formie kopuły.
Bernardoni zaplanował wcześniej kościół w Nieświeżu uznawany za pierwszą budowlę barokową w Polsce. Przypomina on wspomniany już kościół Il Gesu, chociaż jego budowa została zakończona nieco wcześniej. Do nawy głównej o planie prostokąta dołączono tutaj nawy boczne poszerzone dodatkowo bocznymi kaplicami, zaznaczając jednocześnie bardzo wyraźnie dwukondygnacyjność przez podzielenie płaszczyzny frontonu sporym gzymsem.
 |
| Pałac w Wilanowie |
Przykładem wiernego kopiowania wzorców włoskich jest także kościół Marii Panny w Gostyniu oparty na planie sześcioboku zwieńczonego kopułą, z dwiema nawami dobudowanymi do boków. I tutaj konstrukcja podzielona została na dwie kondygnacje, a pierwszą z nich we frontonie wytycza rząd kolumn. Projekt Jana Catenaci jest niemal wprost odwzorowaniem rzymskiego kościoła Santa Maria Della Salute.
W sferze architektury świeckiej jedną z najdoskonalszych realizacji założeń estetyki barokowej jest pałac królewski w Wilanowie zaprojektowany przez Augustyna Locci. Wyraźnie nawiązuje on do wzorów francuskich przez konstrukcję wpisaną niejako w plan ogrodu, przypominającą nieco model fortyfikacyjny przez zamknięcie przestrzeni pomiędzy budynkiem głównym a dwoma budynkami bocznymi. Charakteryzuje się on bogatym zdobnictwem frontowym opartym na licznych kolumnach, wyraźnie zaznaczonych gzymsach i rzeźbach wyrastających z płaskiego sklepienia.
 |
| Pałac Krasińskich w Warszawie/ Marek & Ewa Wojciechowscy |
Podobną formę posiada również pałac Krasińskich w Warszawie, będący dziełem Telemana z Gameren. Majestatyczna budowla jest przykładem charakterystycznego dla polskiej architektury końca XVII wieku zestawienia klasycyzmu francuskiego z elementami typowo barokowego zdobnictwa znanego z włoskiej odmiany tego stylu.