Scena i partie polityczne II RP do 1926 r. i ich programy

Polska scena polityczna z lat 1919 – 1926 jest jednym z najbardziej rozległych zagadnień dotyczących okresu II Rzeczpospolitej. Polski parlamentaryzm, tłumiony przez ponad stulecie zaborów, rozkwitł gwałtownie po odzyskaniu niepodległości, umożliwiając rozwój wielu partii politycznych, z których niektóre zajęły ważną pozycję w historii, inne zaś określilibyśmy dzisiaj mianem „planktonu politycznego”. Mimo owej mnogości partii możemy je z grubsza przyporządkować jednemu z czterech głównych nurtów politycznych – partie socjalistyczne (lewica), chłopskie, prawicowo – centrowe i mniejszości. Nie jest to podział sztywny, jako że np. wiele partii chłopskich łączyło w swoich programach idee socjalistyczne i chłopskie, jednakże daje on ogólne pojęcie o kierunkach polskiej polityki międzywojnia.

Najsilniejszą z partii czysto lewicowych była niewątpliwie Polska Partia Socjalistyczna (PPS), będąca najstarszym tego typu ugrupowaniem politycznym w Polsce. W latach 1918 - 1919 roku wchłonęła ona mniejsze partie socjalistyczne z różnych zaborów, znacznie wzmacniając swoją siłę przebicia, nawet jednak w tej formie nie będąc w stanie sięgnąć po władze, w wyborach do Sejmu plasując się  za endecją i partiami chłopskimi. PPS stawała zazwyczaj w opozycji do owych partii, jedynie zwiększając chaos panujący w parlamencie. W roku 1922 poparła ostatecznie kandydaturę Narutowicza na prezydenta, a w roku 1926 wsparła zamach majowy. Jednymi z najważniejszych jej działaczy byli Jędrzej Moraczewski, Ignacy Daszyński, Norbert Barlicki.

Radykalna lewica polskiej sceny politycznej była reprezentowana przez Komunistyczną Partię Polski (KPP). Powstała ona w roku 1918, z połączenia SDKPiL i PPS „Lewica”. Odrzucając ideały walki o niepodległość, dążyła do wprowadzenia ustroju komunistycznego. W przeciwieństwie do innych krajów Europy, np. Niemiec, KPP nie zyskała szerokiego poparcia społecznego. Dość prędko zdelegalizowana, działała w konspiracji. Członków KPP spotkał w większości smutny los – po roku 1937 większość kierownictwa została „zaproszona” do Moskwy i tam zamordowana w czasie wielkich czystek.

Chłopskie partie II Rzeczpospolitej były reprezentowane głównie przez różne odłamy Polskiego Stronnictwa Ludowego, które jeszcze przed pierwszą wojną światową rozpadło się na trzy duże odłamy – PSL „Piast”, PSL „Lewica” i PSL „Wyzwolenie”.  „Wyzwolenie” było partią bardziej zbliżoną poglądowo do centrum, nastawiona na powolne przeobrażenia na wsi, podczas gdy „Lewica” i „Piast” są uważane za chłopskie partie lewicowe, domagające się szybkich i radykalnych reform rolnych. To właśnie te różnice poglądowe były zresztą przyczyną przedwojennego rozpadu PSL. Późniejsze losy partii chłopskich potoczyły się różnie. „Wyzwolenie „ i „Piast” zbliżyły się z czasem do siebie programowo, co pozwoliło na ich zjednoczenie, wraz z małą partią Stronnictwo Chłopskie, w Stronnictwo Ludowe (1931). PSL „Lewica” stopniowo traciło na znaczeniu i ostatecznie rozpadło się na mniejsze frakcje, wchłonięte przez inne partie lewicowe. Do kluczowych działaczy ruchu chłopskiego w II RP należy zaliczyć Jana Stapińskiego, Wincentego Witosa i Macieja Rataja.

Partie centrum i prawej strony były reprezentowane głównie przez zwolenników endecji. W latach 1919 – 1928 funkcjonowała ona pod nazwą Związek Ludowo – Narodowy, później zaś jako Stronnictwo Narodowe. Program polityczny endecji zakładał tworzenie państwa jednonarodowego, opartego na interesie narodu. Kluczowym działaczem i przedstawicielem endecji był Roman Dmowski. W Polsce coraz większą rolę zaczęły też odgrywał młode partie z nurtu chrześcijańskiej demokracji (chadecji), o poglądach bardziej umiarkowanych od prawicy, za to z silnym podkreśleniem wartości chrześcijańskich. Duża część działaczy chadeckich działała wspólnie z endecją w Związku Ludowo – Narodowym, inną silną partią chadecką było Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji, w którym działał m.in. Wojciech Korfanty. W roku 1922 powstała koalicja szeregu mniejszych partii chadeckich, które razem stworzyły Chrześcijański Związek Jedności Narodowej. W późniejszych latach zbliżył się on do stanowiska PSL „Wyzwolenie” i „Piast”, co pozwoliło w roku 1923 na utworzenie rządu „Chjeno – Piasta”. Po roku 1926 dalsze zbliżenie owych partii poskutkowało stworzeniem w roku 1929 Centrolewu.

Na koniec należy wspomnieć o ruchach politycznych mniejszości narodowych w Polsce, które odgrywały ważną rolę zwłaszcza w czasie wyborów prezydenckich w roku 1922, później zaś często stawały się „języczkiem u wagi” przy ważnych głosowaniach. Stosunkowo najsilniejszą partią mniejszości narodowych była Ogólnożydowska Socjalistyczna Partia Bund, obecnie często przedstawiana w złym świetle ze względu na swój radykalizm. Również Niemcy mieli silnych przedstawicieli, zrzeszonych w Partii Niemieckiej. Z kolei partie ukraińskie i białoruskie były słabiej reprezentowane, wiele z nich zaś działało nielegalnie (np. OUN, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów). Większość z partii mniejszości reprezentowała nacjonalistyczny, często radykalny program zmian.