Według Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku rezerwat przyrody:
obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, … siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.
Rezerwaty przyrody są jedną ze starszych form ochrony przyrody na świecie i w Polsce.
Najstarszym rezerwatem przyrody w Polsce jest Rezerwat Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego, położony na wschodnim krańcu Borów Tucholskich w województwie kujawsko-pomorskim. Jest to rezerwat leśny o powierzchni 116,9 ha (ok. 1,17 km2). Pierwsza informacja o ochronie skupiska cisów w uroczysku Ziesbusch w Nadleśnictwie Wierzchlas pochodzi z roku 1827, a podał ją niemiecki przyrodnik Hugo Conwentz.
Równocześnie w świetle polskiego prawa rezerwaty przyrody są – obok parków narodowych – formą ochrony przyrody, która wiąże się z największymi ograniczeniami dla prowadzenia działalności gospodarczej w granicach rezerwatu i w jego najbliższym otoczeniu (w tzw. otulinie). W granicach rezerwatów przyrody nie wolno niszczyć roślin, chwytać i zabijać dziko występujących zwierząt, niszczyć miejsc ich rozrodu, zbierać grzybów i runa leśnego, wycinać ani niszczyć drzew i krzewów, niszczyć gleby oraz zmieniać stosunków wodnych.
W rezerwatach przyrody stosuje się 2 formy ochrony:
- ochronę częściową o charakterze zachowawczym (zapewnienie przyrodzie zewnętrznego bezpieczeństwa), lub czynnym (mp. renaturalizacja, lub przebudowa struktury roślinnej wewnątrz rezerwatu),
- ochronę ścisłą (zaprzestanie jakiejkolwiek ingerencji człowieka).
Obecnie (2013 rok) jest w Polsce 1469 rezerwatów przyrody, o łącznej powierzchni 1 644,6 km2 (0,53% powierzchni kraju). Najwięcej jest ich w województwie mazowieckim (181), najmniej w województwie opolskim (35). Średnia w wielkość rezerwatu w skali kraju wynosi 112 ha (nieco ponad 1 km2). Największym rezerwatem przyrody w Polsce jest rezerwat ornitologiczny (ptasi) Stawy Milickie, położony w dolinie Baryczy na pograniczu województw: dolnośląskiego i wielkopolskiego. Ma on powierzchnię 5 324,3 ha (52,2 km2), a został utworzony w 1963 roku. Obejmuje on kompleks stawów będących miejscem gniazdowania ok. 120 gatunków ptaków. Kolejne 50 gatunków ptaków odpoczywa tu w trakcie przelotów. Można tam spotkać m.in.: cyraneczkę i gągoła (gatunki kaczek), łabędzia niemego, żurawia, bielika i bociana czarnego.
W zależności od głównego przedmiotu ochrony wyróżnia się rezerwaty:
- leśne (łącznie 722), np. rezerwat Buczyna nad Słupią na Pomorzu,
- torfowiskowe (łącznie 177), np. rezerwat Torfowisko Rąbień w województwie łódzkim,
- florystyczne, chroniące wybrane gatunki roślin i ich siedliska (łącznie 169), np. rezerwat śnieżycy wiosennej Śnieżycowy Jar w województwie wielkopolskim,
- faunistyczne, w tym ornitologiczne (łącznie 141), np. rezerwat żółwia błotnego Jezioro Orłowo Małe w województwie warmińsko-pomorskim,
- krajobrazowe (łącznie 108), np. rezerwat na Szczelińcu wielkim w Górach Stołowych,
- przyrody nieożywionej (łącznie 72), np. rezerwat Góra Zborów na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej,
- wodne (łącznie 44), np. rezerwat Rzeka Drwęca,
- stepowe (łącznie 32), np. rezerwat Góry Wschodnie w Niecce Nidziańskiej
i słonoroślowe (łącznie 4), np. rezerwat Owczary w Niecce Nidziańskiej.