Nazewnictwo związków nieorganicznych

Istnieje szereg systemów nazewnictwa związków nieorganicznych. Oprócz systematycznej nomenklatury wprowadzonej przez Międzynarodową Unię Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC, ang. International Union of Pure and Applied Chemistry), funkcjonują również inne systemy oraz nazwy zwyczajowe.

Systematyczne nazwy związków chemicznych można tworzyć według trzech podstawowych systemów: dla związków binarnych (dwupierwiastkowych), dla związków kompleksowych oraz systemu substytucji.

W systemie dla związków binarnych, związek chemiczny dzielimy na dwie części, „elektroujemną” (anionową) i elektrododatnią (kationową). W związkach jonowych część elektrododatnia odpowiada kationowi (kationom) natomiast część elektroujemna – anionowi (anionom). Nazwę związku tworzymy z dwóch członów, określających te części – pierwszy człon określa część elektroujemną, a drugi – elektrododatnią. Pierwszy człon tworzymy dodając do nazwy pierwiastka końcówkę –ek, np. tlen - tlenek, wodór - wodorek, chlor - chlorek, siarka - siarczek, z odpowiednią modyfikacją jeśli trzeba (siarka - siarczek). Drugi człon stanowi nazwa drugiego pierwiastka w dopełniaczu (sód – sodu, wodór – wodoru, miedź – miedzi) lub przymiotnik utworzony od nazwy pierwiastka (sód – sodowy, potas – potasowy, miedź – miedziowy, węgiel – węglowy itd.). Ten drugi sposób (przymiotniki) wykorzystywany jest w przypadku soli zawierających dwa lub więcej kationy, np. KNaS – siarczek sodowo-potasowy (choć można też siarczek sodu-potasu). Jeżeli dany pierwiastek może przyjmować różne stopnie utlenienia, po nazwie należy podać cyfrą rzymską w nawiasach, na którym stopniu utlenienia jest on w danym związku, np. CuCl – chlorek miedzi(I), CuCl₂ – chlorek miedzi(II), FeBr₂ – bromek żelaza(II), FeBr₃ – bromek żelaza(III). W przypadku różnych możliwych wartościowości, można również dodawać przedrostki ilościowe: di- (2), tri- (3), tetra- (4), penta- (5), np. PCl₅ – pentachlorek fosforu (chlorek fosforu(V)), MnO₂ – ditlenek manganu (tlenek manganu(IV)).

Oprócz prostych związków dwupierwiastkowych, według tego systemu można nazywać związki bardziej złożone, jak np. sole kwasów tlenowych, czy wodorotlenki. W przypadku wodorotlenków metali (związków o wzorze M(OH)_x, gdzie M to dowolny metal, a x jest równe wartościowości metalu) – grupa (lub grupy) –OH stanowi część „anionową”, a związek nazywamy jako wodorotlenek, np. NaOH – wodorotlenek sodu, KOH – wodorotlenek potasu, Cu(OH)₂ wodorotlenek miedzi(II). W przypadku soli kwasów jest podobnie – część elektroujemną (anionową) stanowi reszta kwasowa odpowiedniego kwasu, a nazwę tworzymy poprzez dodanie końcówki –an do rdzenia pochodzącego od nazwy kwasu, np. kwas siarkowy(VI) – siarczan(VI), kwas fosforowy – fosforan, kwas cytrynowy – cytrynian, kwas węglowy – węglan. Nazewnictwo poszczególnych kwasów nieorganicznych opisane jest w tabeli poniżej. I tak na przykład Na₂SO₄ to siarczan(VI) sodu, Mg₃(PO₄)₂ – ortofosforan(V) magnezu, KNO₃ – azotan(V) potasu (saletra potasowa).

Wzór sumaryczny	Nazwa systematyczna wg. Stocka		Nazwa zwyczajowa
	kwas	sól	Kwas	sól
H2SO3	Kwas siarkowy(IV)	Siarczan(IV)	Kwas siarkawy	Siarczyn
H2SO4	Kwas siarkowy(VI)	Siarczan(VI)	Kwas siarkowy	Siarczan
H2S2O3	Kwas tiosiarkowy(VI)	Tiosiarczan(VI)	Kwas tiosiarkowy	tiosiarczan
H2S2O5	Kwas dwusiarkowy (IV)	Dwusiarczan(IV)	Kwas dwusiarkowy	dwusiarczan
H2S2O7	Kwas dwusiarkowy(VI)	Dwusiarczan(VI)	Kwas pirosiarkowy	pirosiarczan
HNO	Kwas azotowy(I)	Azotan(I)	Kwas podazotawy	Podazotyn
HNO2	Kwas azotowy(III)	Azotan(III)	Kwas azotawy	Azotyn
HNO3	Kwas azotowy(V)	Azotan(V)	Kwas azotowy	Azotan, saletra
H3PO2	Kwas fosforowy(I)	Fosforan(I)	Kwas podfosforawy, kwas fosfinowy	Podfosforyn, fosfinian
H3PO3	Kwas ortofosforowy(III)	Ortofosforan(III)	Kwas fosforawy, kwas fosfonowy	Fosforyn, H-fosfonian
H3PO4	Kwas ortofosforowy(V)	Ortofosforan(V)	Kwas fosforowy	Fosforan
HClO	Kwas chlorowy(I)	Chloran(I)	Kwas podchlorawy	Podchloryn
HClO2	Kwas chlorowy(III)	Chloran(III)	Kwas chlorawy	Chloryn
HClO3	Kwas chlorowy(V)	Chloran(V)	Kwas chlorowy	Chloran
HClO4	Kwas chlorowy(VII)	Chloran(VII)	Kwas nadchlorowy	Nadchloran

 

W systemie dla związków kompleksowych stosujemy dla substancji, w których do atomu centralnego za pomocą wiązań koordynacyjnych przyłączone są inne atomy lub grupy atomów (ligandy). Wtedy nazwę tworzymy, nazywając kolejne ligandy (grupy przyłączone do atomu centralnego), z przedrostkami odpowiadającymi ilości ligandów poszczególnych rodzajów, na końcu umieszczając nazwę pierwiastka atomu centralnego, z jego wartościowością zapisaną w nawiasie cyfrą rzymską. Jeżeli związek ma całkowity ładunek dodatni, na początku nazwy umieszczamy słowo kation, a nazwa pierwiastka atomu centralnego jest w dopełniaczu, np. [Cu(NH­₃)₂]²⁺ - kation tetraaminamiedzi(II). Jeżeli nazywany związek jest anionem, wtedy do nazwy pierwiastka atomu centralnego dodajemy końcówkę –an, np. [CuCl₄]^2- to tetrachloromiedzian(II). Nazwy przykładowych ligandów zebrane są w tabeli poniżej.

Wzór	Nazwa
H2O	akwa
OH-	hydrokso
O2-	Okso
NH3	Amina
Cl-	Chloro
Br-	bromo

 

System substytucji stosowany jest najczęściej w chemii organicznej. W myśl tego systemu nazywany związek traktujemy jako pochodną prostszej substancji, w której atomy wodoru zastąpione zostały przez inne atomy lub grupy. I tak dichlorometan, CH₂Cl₂ można potraktować jako pochodną metanu, w której dwa atomy wodoru zamieniono cha chlor, chloro silan (SiClH₃) to pochodna silanu (SiH₄), w której jeden atom wodoru zamieniono na chlor, w tetrachlorosilanie (SiCl₄), na chlor zamieniono wszystkie cztery atomy wodoru.