Geneza „Popiołów”
Żeromski zamierzał stworzyć cykl powieści mówiących o zrywach narodowowyzwoleńczych Polaków i choć autor nie zrealizował w pełni swojego planu, większość jego utworów dotyczy tematyki niepodległościowej („Rozdziobią nas kruki wrony”, „O żołnierzu tułaczu”, „Echa leśne”, „Wierna rzeka”, „Sułkowski”).
Przygotowując się do pisania „Popiołów” Żeromski studiował wiele dzieł historycznych i pamiętników z tamtego okresu. Pierwszy tom powieści ukazał się w grudniu 1903 roku.
Czas i miejsce akcji „Popiołów”
Akcja rozpoczyna się w 1797 roku, ale wspomnienia bohaterów przywołują zdarzenia wcześniejsze, np. konfederację barską. Ostatnie wydarzenia dotyczą wojen napoleońskich w latach 1807-1812.
Wydarzenia obejmują szeroki obszar geograficzny, na ziemiach polskich akcja toczy się m.in. w: Tarninach, majątku Olbromskich, Warszawie, Sandomierzu, w górach (prawdopodobnie chodzi o Tatry). Działania wojenne i podróże bohaterów obejmują też: Hiszpanię, Francję, Wenecję, Weronę.
Bohaterowie „Popiołów”
Głównym bohaterem jest Rafał Olbromski, młodzieniec pełen energii, głodny życia, śmiały i uparty. Z zapałem oddaje się przyjemnościom, tańcom, flirtom, polowaniom. Jest krnąbrny, nie podporządkowuje się ani woli ojca, ani pedagogów. Krzyś zazdrości mu tej beztroski, siły, męskości. Rafał nie lubi książek, łacina przychodzi mu z trudem, za to świetnie jeździ konno, jest odważny, wręcz zuchwały i podoba się kobietom. W losach Olbromskiego pobrzmiewają echa przemiany Mickiewiczowskiego Gustwa-Konrada – Rafał również dojrzewa z roli kochanka do roli walczącego patrioty.
Przeciwieństwem aktywnego Rafała jest refleksyjnie nastawiony książę Gintułt – dzielny żołnierz, wychowanek Szkoły Rycerskiej, uczestnik wielu kampanii. Za jego sprawą akcja przenosi się w różne części Europy. Żeromski posłużył się jego postacia, by wzbogacić powieść o wątki filozoficzne i historiozoficzne.
Krzyś Cedro, przyjaciel Rafała, służy niejako charakterystyce głównego bohatera, stanowiąc dla niego przeciwwagę. Jest wrażliwy, delikatny, skłonny do współczucia. W okresie szkolnym skupiony na nauce, ulega wpływom Rafała, którego podziwia. W miarę rozwoju akcji, pod wpływem doświadczeń wojennych staje się bardziej pewny siebie, mężnieje i dojrzewa.
Nardzewski to wuj Rafała, przykład konserwatywnego szlachcica, z rzewnością wspominającego dawne cnoty narodowe, Podobnie zachowuje się ojciec Rafała – sprawujący patriarchalną władzę w swym majątku i w rodzinie.
Michcik i Gajkoś to prości chłopi oddani sprawie niepodległościowej.
Postacie kobiece w powieści zostały zarysowane dość powierzchownie, stanowią one głównie przedmiot pożądania mężczyzn.
Problematyka „Popiołów”
Tytuł nasuwa skojarzenia z odrodzeniem się z popiołów, a więc – ponownymi narodzinami, podniesieniem się z upadku. Od pierwszego zdania powieści – „Ogary poszły w las” – widoczne są również inspiracje „Panem Tadeuszem”. Żeromski podobnie jak Mickiewicz stwarza obraz polskiego społeczeństwa w przełomowym okresie historycznym, utrwala mit Napoleona, gloryfikuje polską przyrodę itd.
W „Popiołach” stworzył Żeromski szeroką panoramę polskiego społeczeństwa przełomu wieków. Na przykładzie Rafała i Krzysia ukazał rzeczywistość niezbyt zamożnej średniej szlachty. Pokazał szczegóły z życia rodzinnego, zależność dzieci od woli ojca, szlacheckie rozrywki takie jak kulig czy polowanie, zwyczaje dotyczące edukacji synów, a także kwestie związane z pracą w gospodarstwie. Za sprawą księcia Gintułta czytelnik poznaje realia życia magnaterii i zostaje wprowadzony w tajemne obrzędy masonów. W powieści pojawiają się też postaci z ludu, niezależne, mające własne dążenia. Chłop nie jest tu tylko sługą czy ofiarą pańskiego okrucieństwa. Żeromski kreuje pełnoprawnych bohaterów wywodzących się z ludu, mających własne dążenia i marzenia.
Ważną częścią polskiego społeczeństwa była ludność żydowska. Przedstawicielem tej grupy w powieści jest pozytywnie przedstawiony Uryś. Sporo miejsca poświęca autor także Warszawiakom. W stolicy bardzo dobrze się bawi magnacka młodzież, skupiona głównie wokół księcia Józefa. Z kolei Gintułt i de With reprezentują inteligencję, ludzi wykształconych wrażliwych na sztukę i zainteresowanych nauką.
Tematyka społeczno-obyczajowa dominuje w pierwszej części utworu i jest przedstawiana głównie z pozycji Rafała – mamy tu do czynienia z narracją personalną. W drugiej, militarnej części dominuje narracja autorska.
„Popioły” miały być tym ogniwem cyklu, które opowiada o wojnach napoleońskich, obejmując kampanię napoleońską na ziemiach polskich (1806-1807), wojnę austriacką (1809) i udział wojsk polskich w kampanii Napoleona w Hiszpanii. Żeromski często rozdziela swych bohaterów, by pokazać walki toczące się w różnych częściach Europy. Czasami relacjonuje je w sposób niemal kronikarski, ściśle opierając się na źródłach historycznych i pamiętnikach, innym razem tworzy barwne epizody – jak np. obrona klasztoru w Sandomierzu przez Gintułta czy udział Krzysia w szturmie w Saragossie.
Stosunek autora do wojen napoleońskich nie jest bezkrytyczny. Niewątpliwie idea walki o niepodległość jest uznawana za słuszną i to ona przyświeca bohaterom. Jednocześnie powieść zwraca uwagę na okrucieństwo wojny, nie brak tu przykładów niewinnych ofiar, szczególnego okrucieństwa i niepotrzebnej śmierci. Wojna jest też siłą niszczącą jednostkę, jej wrażliwość i niewinność.
Sam Napoleon został ukazany w sposób wyidealizowany – jako legenda, doskonały wódz, niezrównany strateg, dowódca, który pamięta, co przyrzekł „najsłabszemu ze swoich żołnierzy”.
Istotnym zagadnieniem poruszanym niejako na marginesie doniosłych wydarzeń jest sprawa chłopska. Autor przytacza przykłady nieprawości polskich panów; dochodzi nawet do tego, że carscy urzędnicy muszą bronić przed nimi chłopów. Wyrazistym i wzruszającym przykładem niesprawiedliwości jest egzekucja Michcika, którego Piotr Olbromski traktuje jako wolnego człowieka, a którego następny właściciel wsi każe zamordować. Michcik, uczestnik Insurekcji, walczący patriota, zastaje zabity przez rodaka.
Wizja rabacji przedstawiona przez Krzysztofa ma być ostrzeżeniem i zwróceniem uwagi na palącą kwestię.