okno marznącego siwego mężczyznę. Posłano po niego Walka, by przyprowadził go do ciepłego domu. Okazało się, że był to człowiek mieszkający w domu na uboczu. Ugoszczono go niechętnie, częstując gorącym mlekiem. Kiedy już się oddalił, wyrzucono garnek, z którego pił.
***
Kolejny rok rozpoczął się od szkolnego sukcesu narratora, który otrzymał świadectwo z samymi ocenami celującymi. W nagrodę matka zarządziła, by zrobić dla niego sanki. Pewnego dnia, kiedy korzystał z nowej zabawki, przybiegła po niego Łukaszowa i oznajmiła, że wybuchła wojna. Prędko wrócili więc do domu. W niedługim czasie pojawili się ksiądz, burmistrz oraz nauczyciel. Między dwoma ostatnimi wybuchła kłótnia, którą ostatecznie uspokoił duchowny.
Przez następnie dni miasteczko wrzało. Ludzie wciąż rozmawiali, prowadząc przy tym przygotowania na każdą ewentualność. Także narrator chciał wziąć udział w wojnie. Specjalnie naostrzył swój miecz i przygotował ekwipunek. Jednak pewien przypadek sprawił, że nie opuścił domu – pewnego dnia obudził się pełen werwy i ochoty do bitwy, co głośno oznajmiał. Pomagająca mu się ubierać niania wzięła go na kolano i wymierzyła kilka klapsów. Chłopiec szybko uświadomił sobie, że na wojnie nie ma czego szukać.
Narrator dokonał w ostatnich dniach pewnej obserwacji. Dostrzegł mianowicie, że matka strasznie się zmieniła – straciła energię do życia, jakby pożerało ją jakieś wielkie zmartwienie. W końcu któregoś dnia wszystko stało się jasne. Przyszedł list od Władka. Student wyraził w nim jasno swoją chęć wzięcia udziału w powstaniu. Nauczyciel podjął decyzję, by napisać do niego list, zawierający nakaz natychmiastowego powrotu do domu, ale matka nie chciała tego robić. Poprosiła pedagoga, żeby w liście wspomniał tylko o błogosławieństwie, o którym Władek zapomniał.
Wieczorem odbyło się spotkanie w domu narratora. Ponownie zgromadzili się wszyscy stali bywalcy. Nauczyciel zapytał burmistrza, dlaczego kasjer nie walczy, skoro jest tak gorącym patriotą. Wkrótce wszystkie panny zaczęły zachęcać urzędnika do walki. Ostatecznie ten wziął 28 dni urlopu i wyjechał. Wkrótce przyszła anonimowa wiadomość, że zginął. Po trzech tygodniach pojawił się jednak cały i zdrowy, a nauczyciel stwierdził, że kasjer widział bitwę tak jak samo Chiny.
Wkrótce nadeszła wiosna. Narratora ogarnęło silne uczucie tęsknoty. Wciąż liczył na zobaczenie czegoś dziwnego, nietypowego. Miał nadzieję na szybkie urzeczywistnienie swoich pragnień. Większość czasu spędzał jednak na obserwacjach przyrody. Któregoś dnia w domu narratora zjawił się kasjer. Wypytywał matkę, czy nie chciałaby wyjechać, ta jednak pozostała niewzruszona. Sam zaznaczył, że najprawdopodobniej wkrótce opuści miasteczko. Nastrój defetyzmu udzielił się także narratorowi, lecz matce szybko udało się go pocieszyć.
Pewnego razu głównego bohatera obudziło wołanie: „Już idą!”. Nie wiedział, co się dzieje, więc prędko zawołał matkę. Nie było jej w pobliżu, więc postanowił wyjść na ulicę, by sprawić, skąd te odgłosy. Z pomocą przyszła mu Łukaszowa, która wyjaśniła młodzieńcowi, że to wojsko przechodzi.
Wkrótce do domu narratora ponownie przyszedł kasjer. Opowiedział jego matce swoją historię. Kiedy przechodziło wojsko, chciał pozbyć się swojej nominacji na pomocnika w parafii, lecz zamiast niej połknął trzyrublowy papierek. Były to ostatnie jego pieniądze. W południe pojawił się nauczyciel. W czasie lekcji zaczęły drżeć ściany, a chłopiec miał wrażenie, że ktoś chodzi po strychu. W pobliżu wybuchła bitwa. Niedługo Dobrzański przerwał lekcję, gdyż odgłosy się zbliżały. Wielu ludzi wpadło w panikę i postanowiło opuścić miasteczko.
Sporo osób zebrało się na rynku. Wydawane przez nich okrzyki mieszały się z odgłosami bitwy. W końcu ktoś zakrzyknął coś z dachu, a wszyscy ludzie zaczęli uciekać. Wieczorem niebo zaszło chmurami, niemal wszyscy ludzie pozostali w domach. Przez ulice przewalały się różne oddziały.
Niebawem w domu narratora pojawił się pan Dobrzański. Opowiadał, że wojsko opuściło już miasto. Przytoczył także historię kasjera, który tak bardzo chciał uciec, że podobno przebrał się za kobietę.
Kiedy już miał wychodzić, przed domem rozległy się głośne kroki. Przez drzwi weszła wysoka, siwa postać. Mężczyzna przyprowadził Władka, któremu uratował życie, przechowując rannego w domu. Między nauczycielem i tajemniczym mężczyzną wywiązała się rozmowa. Okazało się, że niegdyś razem walczyli. Później ów „zdrajca” udał się na emigrację, gdzie porzucił marzenia o szybkim odzyskaniu niepodległości na drodze walki zbrojnej. Miał świadomość, że nie miało to sensu. I chociaż pomagał dawnym towarzyszom, zaczęli oni nazywać go zdrajcą. Kiedy mężczyźni wszystko sobie wyjaśnili, nauczyciel chciał zaprosić dawnego kapitana do siebie. Ten jednak odmówił. Także matka narratora zorientowała się, że źle go oceniła i złożyła mu obietnicę dozgonnej wdzięczności.
Następnego dnia do domu narratora przyszedł kasjer. Od progu zaczął się chwalić, że nocą dokonał bohaterskiego czynu – wydał żołnierzom zdrajcę. Ci złapali go i powiesili. Wiadomość ta spadła jak grom z jasnego nieba na Władka i pana Dobrzańskiego, który wyzwał kasjera na pojedynek.
Matka i narrator pobiegli do domu starca, by pomodlić się nad jego ciałem. Wkrótce obok jego domu znalazł się krzyż, a na nim napis „…światłość wiekuista…”.