Sanktuarium maryjne na Jasnej Górze w Częstochowie jest najsłynniejszym sanktuarium w naszym kraju i głównym celem pieszych polskich pielgrzymów. Rocznie odwiedza je około 4 mln osób, także z zagranicy, z czego ok. 200 tysięcy stanowią pątnicy.
Jasna Góra jest także największym na świecie ośrodkiem kultu maryjnego, który jest związany z kultem obrazu Matki Bożej (obraz Matki Boskiej Częstochowskiej), a nie z objawieniami.
Sanktuarium maryjne na Jasnej Górze obejmuje obszar ok. 5 ha. Na jego terenie znajduje się kaplica Cudownego Obrazu, bazylika z wieżą, klasztor paulinów, droga krzyżowa oraz kilkanaście innych obiektów powstałych na przestrzeni XIV-XX w.
Sama nazwa Jasna Góra (Clarus Mons) po raz pierwszy pojawiła się w dokumencie z 1388 r. Nadali ją częstochowskiemu wzgórzu paulini, którzy przybyli w 1382 r. do Polski z Węgier na zaproszenie księcia Władysława Opolczyka. Dzięki darowiznom i fundacji Władysława II Jagiełły i jego żony Jadwigi w 1393 wzniesiono klasztor, który przetrwał do czasów współczesnych (przy czym był wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany). Do dziś paulini sprawują opiekę nad sanktuarium.
W XIV wieku na Jasnej Górze znajdował się maleńki kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, Dziewicy Wspomożycielki. Kiedy paulini osiedlili się w Częstochowie, to umieścili w świątyni, przywieziony przez fundatora z Bełza na Rusi, wizerunek Matki Bożej. Obecność obrazu słynącego łaskami sprawiła, że w krótkim czasie wzgórze jasnogórskie stało się miejscem licznych pielgrzymek i skarbcem niezwykle cennych wotów, które pozostawiali odwiedzający.
W 1430 r. miał miejsce napad rabunkowy na Jasną Górę. Banda rabusiów włamała się do kaplicy Matki Bożej, ograbiła ją z kosztowności i pocięła szablami obraz Maryi (stąd też rysy na Jej twarzy). Rzucony na ziemię wizerunek pękł na trzy części. Został odrestaurowany na dworze króla polskiego Władysława Jagiełły w Krakowie.
Po napadzie sława jasnogórskiego sanktuarium wzrosła i maleńki kościółek nie był w stanie pomieścić wszystkich wiernych. W latach sześćdziesiątych XV wieku obok kaplicy Matki Bożej rozpoczęto budowę gotyckiego kościoła o trzech szerokich nawach, który w 1690 r. spłonął i został odbudowany jako późnobarokowa bazylika (tytuł bazyliki mniejszej kościół na Jasnej Górze uzyskał w 1906 r.). Przez następne wieki kościół był sukcesywnie powiększany i w obecnej formie istnieje od przełomu XVII/XVIII w. W XVII wieku Jasną Górę otoczono także wałami obronnymi.
Najbardziej znanym wydarzeniem w dziejach Jasnej Góry było jej oblężenie przez wojska szwedzkie i bohaterska obrona pod wodzą przeora o. Augustyna Kordeckiego. Wydarzenie miało miejsce w 1655 r. Zwycięstwo przypisano wstawiennictwu i opiece samej Matki Bożej. W ramach wdzięczności król Jan Kazimierz 1 kwietnia 1656 r. w uroczystym ślubowaniu w katedrze lwowskiej (tzw. śluby lwowskie) oddał kraj pod władzę Maryi, obierając Ją za Patronkę i Królową państwa oraz narodu polskiego.
Sanktuarium jasnogórskie ucierpiało w 1772 r., kiedy to król Stanisław Augusta Poniatowski zmusił paulinów do wpuszczenia w obręb murów klasztoru (bronionego w latach 1770-1772 przez usadowionych w nim konfederatów barskich dowodzonych przez K. Pułaskiego) wojsk rosyjskich. Rozpoczęły one grabież przechowywanych w skarbcu dzieł sztuki. Po raz ostatni Jasna Góra pełniła rolę twierdzy militarnej w czasach Księstwa Warszawskiego, gdy w latach 1806-1813 z powodzeniem odparto ataki wojsk austriackich.
Po upadku powstania styczniowego (1863 r.) wielu paulinów oskarżono o działalność powstańczą i zesłano na Sybir, zlikwidowano także studia klasztorne, drukarnię, aptekę i pozbawiono klasztor majątków ziemskich. Niemniej, mimo różnorodnych represji, w okresie zaborów na Jasnej Górze odbywały się zarówno nabożeństwa, jak i manifestacje patriotyczne.
W czasie II wojny światowej część klasztoru zajęło wojsko niemieckie. Niemcy zabronili zbiorowego pielgrzymowania na Jasną Górę, ale wierni tego zakazu nie przestrzegali i pod osłoną nocy przybywali do Częstochowy. Paulini udzielali wówczas pomocy pątnikom, partyzantom, jeńcom wojennym i Żydom oraz prowadzili tajne nauczanie dla młodzieży.
Tuż po wojnie, w 1946 r. prymas August Hlond w obecności półmilionowej rzeszy wiernych na Jasnej Górze poświęcił Polskę Niepokalanemu Sercu Maryi. W 1955 na terenie sanktuarium, pomimo represji ze strony władz komunistycznych, odbyły się uroczystości 300-lecia obrony klasztoru przed Szwedami, a rok później odnowiono śluby lwowskie Jana Kazimierza.
Największym skarbem Jasnej Góry jest Cudowny Wizerunek Matki Bożej. Jest on otoczony czcią nie tylko wiernych Kościoła rzymskokatolickiego, ale także Kościoła prawosławnego. Obraz przedstawia Maryję z Dzieciątkiem Jezus na ręku. Najświętsza Maryja Panna została ukazana w pozycji stojącej. Jej wzrok skierowany jest wprost na oglądającego, zaś głowa małego Jezusa pochyla się lekko w stronę Bogarodzicy. Dzieciątko w lewej ręce trzyma Ewangeliarz, zaś prawą ma podniesioną do góry w geście błogosławieństwa. Głowy obu postaci spowite są złotymi nimbami. Na twarzy i szyi Maryi widoczne są blizny.
Tradycja podaje, że autorem tego dzieła jest św. Łukasz Ewangelista, który namalować miał go na deskach stołu, przy którym spożywała posiłki Święta Rodzina. Nie ustalono jednak dotychczas dokładnej daty powstania obrazu. W 1717 r. wizerunek został koronowany. W 1957r poświęcona przez papieża Piusa XII kopia jasnogórskiego obrazu rozpoczęła peregrynację po całym kraju. Wędrówka po wszystkich parafiach w Polsce trwała 23 lata.
Przy obrazie znajduje się złota róża, którą papież Jan Paweł II podarował Maryi. W świątyni częstochowskiego klasztoru przechowywana jest także szczególna księga, w której poświadczone jest mnóstwo cudów dokonanych przed wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej.
Fenomenem na skalę światową są piesze pielgrzymki, które idą co roku na Jasną Górę z całej Polski na uroczystość Wniebowzięcia NMP (15 sierpnia).