Sanktuarium maryjne na Jasnej Górze w Częstochowie jest najsłynniejszym sanktuarium w naszym kraju i głównym celem pieszych polskich pielgrzymów. Rocznie odwiedza je około 4 mln osób, także z zagranicy, z czego ok. 200 tysięcy stanowią pątnicy.
Jasna Góra jest także największym na świecie ośrodkiem kultu maryjnego, który jest związany z kultem obrazu Matki Bożej (obraz Matki Boskiej Częstochowskiej), a nie z objawieniami.
Sanktuarium maryjne na Jasnej Górze obejmuje obszar ok. 5 ha. Na jego terenie znajduje się kaplica Cudownego Obrazu, bazylika z wieżą, klasztor paulinów, droga krzyżowa oraz kilkanaście innych obiektów powstałych na przestrzeni XIV-XX w.
Sama nazwa Jasna Góra (Clarus Mons) po raz pierwszy pojawiła się w dokumencie z 1388 r. Nadali ją częstochowskiemu wzgórzu paulini, którzy przybyli w 1382 r. do Polski z Węgier na zaproszenie księcia Władysława Opolczyka. Dzięki darowiznom i fundacji Władysława II Jagiełły i jego żony Jadwigi w 1393 wzniesiono klasztor, który przetrwał do czasów współczesnych (przy czym był wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany). Do dziś paulini sprawują opiekę nad sanktuarium.
W XIV wieku na Jasnej Górze znajdował się maleńki kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, Dziewicy Wspomożycielki. Kiedy paulini osiedlili się w Częstochowie, to umieścili w świątyni, przywieziony przez fundatora z Bełza na Rusi, wizerunek Matki Bożej. Obecność obrazu słynącego łaskami sprawiła, że w krótkim czasie wzgórze jasnogórskie stało się miejscem licznych pielgrzymek i skarbcem niezwykle cennych wotów, które pozostawiali odwiedzający.
W 1430 r. miał miejsce napad rabunkowy na Jasną Górę. Banda rabusiów włamała się do kaplicy Matki Bożej, ograbiła ją z kosztowności i pocięła szablami obraz Maryi (stąd też rysy na Jej twarzy). Rzucony na ziemię wizerunek pękł na trzy części. Został odrestaurowany na dworze króla polskiego Władysława Jagiełły w Krakowie.
Po napadzie sława jasnogórskiego sanktuarium wzrosła i maleńki kościółek nie był w stanie pomieścić wszystkich wiernych. W latach sześćdziesiątych XV wieku obok kaplicy Matki Bożej rozpoczęto budowę gotyckiego kościoła o trzech szerokich nawach, który w 1690 r. spłonął i został odbudowany jako późnobarokowa bazylika (tytuł bazyliki mniejszej kościół na Jasnej Górze uzyskał w 1906 r.). Przez następne wieki kościół był sukcesywnie powiększany i w obecnej formie istnieje od przełomu XVII/XVIII w. W XVII wieku Jasną Górę otoczono także wałami obronnymi.
Najbardziej znanym wydarzeniem w dziejach Jasnej Góry było jej oblężenie przez wojska szwedzkie i bohaterska obrona pod wodzą przeora o. Augustyna Kordeckiego. Wydarzenie miało miejsce w 1655 r. Zwycięstwo przypisano wstawiennictwu i opiece samej Matki Bożej. W ramach wdzięczności król Jan Kazimierz 1 kwietnia 1656 r. w uroczystym ślubowaniu w katedrze lwowskiej (tzw. śluby lwowskie) oddał kraj pod władzę Maryi, obierając Ją za Patronkę i Królową państwa oraz narodu polskiego.
Sanktuarium jasnogórskie ucierpiało w 1772 r., kiedy to król Stanisław Augusta Poniatowski zmusił paulinów do wpuszczenia w obręb murów klasztoru (bronionego w latach 1770-1772 przez usadowionych w nim konfederatów barskich dowodzonych przez K. Pułaskiego) wojsk rosyjskich. Rozpoczęły one grabież przechowywanych w skarbcu dzieł sztuki. Po raz ostatni Jasna Góra pełniła rolę twierdzy militarnej w czasach Księstwa Warszawskiego, gdy w latach 1806-1813 z powodzeniem odparto ataki wojsk austriackich.
Po upadku powstania styczniowego (1863 r.) wielu paulinów oskarżono o działalność powstańczą i zesłano na Sybir, zlikwidowano także studia klasztorne, drukarnię,