Geneza
„Granica” powstawała w latach 1932 – 1935. Daty te zbiegają się z członkostwem Nałkowskiej w grupie literackiej „Przedmieście”, której program skupiał się na kwestiach społecznych. Fakt ten wpłynął na problematykę „Granicy”, która oprócz warstwy psychologicznej zawiera również pewną diagnozę społeczną. Pierwotnie powieść nosiła tytuł „Schematy”. Ukazała się jednak pod tytułem „Granica” w 1935 roku w wydawnictwie Gebethnera i Wolffa.
Czas i miejsce akcji
Akcja powieści rozgrywa się w bliżej nieokreślonym polskim, prowincjonalnym mieście w okresie międzywojnia. Epizodycznie miejscem akcji są też: Boleborza, Warszawa i Paryż. Czas wydarzeń obejmuje kilkanaście lat, prawdopodobnie opisane wypadki mają miejsce między 1920 rokiem a początkiem lat 30. Tak długa rozpiętość czasowa została uzyskana dzięki licznym retrospekcjom, w których postaci sięgają pamięcią wstecz, często do lat dzieciństwa.
Należy zwrócić uwagę, że czasoprzestrzeń utworu została poddana wyraźnej uniwersalizacji. Wskazuje na to brak konkretnych dat i miejsca wydarzeń, a ponadto specyficzna konstrukcja czasu. W powieści mamy do czynienia z czasem kolistym (zamkniętym), ponieważ książkę rozpoczyna i kończy to samo wydarzenie. Owa kompozycyjna klamra wpisuje zatem opowiadaną historię w ponadczasowy schemat.
Najważniejsze motywy
Motyw uwiedzenia ubogiej służącej
Historia romansu Ziembiewicza i Justyny wpisuje się konwencję uwiedzenia ubogiej służącej, która następnie zostaje porzucona, zmuszona do aborcji i przeżywa głębokie załamanie. Motyw romansu pana z służącą występuje np. w „Moralności pani Dulskiej”.
Motyw szaleństwa
Justyna pod wpływem trudnych przeżyć popada w chorobę psychiczną i nie potrafi zapomnieć o doznanej krzywdzie.
Motyw zdrady
Zdrada erotyczna powtarza się w „Granicy” wielokrotnie. Walerian Ziembiewicz zdradza swoją żonę Żancię. Zenon zdradza Elżbietę z Justyną, a z kolei Justynę z Elżbietą.
Motyw karierowicza
Historia Ziembiewicza to przykład błyskotliwej kariery zdeklasowanego szlachcica, któremu udaje się dojść – m.in.: dzięki układom – do stanowiska prezydenta miasta.
Motyw władzy
Ziembiewicz jako prezydent przeżywa typowe dylematy władzy i odczuwa jej ciężar. W czasie manifestacji robotników nie protestuje przeciwko otworzeniu ognia.
Motyw niesprawiedliwości klasowej
Symbolem niesprawiedliwości klasowej jest w powieści kamienica Cecylii Kolichowskiej. Nałkowska tworzy realistyczny obraz polskich nizin społecznych międzywojnia: robotników, samotnych matek, służących, ogrodników itp.
Motyw cierpienia
Cierpienie jest swoistym leit-motivem „Granicy”. Pojawia się zarówno w odmianie fizycznej, społecznej, jak i czysto egzystencjalnej. Ta ostatnia uwidacznia się przede wszystkim w filozoficznych dyskusjach Karola Wąbrowskiego z księdzem Czerlonem.
Motyw zawiedzionej miłości
Zawiedziona miłość Justyny doprowadza ją do załamania, próby samobójczej, a następnie zamachu na życie Ziembiewicza.
Motyw zemsty
Justyna oblewa Zenona kwasem w zemście za doznane krzywdy.
Motyw samobójstwa
Finałem powieści jest samobójstwo Zenona Ziembiewicza
Motyw winy i kary
Historia Ziembiewicza układa się w typowy schemat winy i kary.