„Tango” - geneza
„Tango” pochodzi z 1964 roku. Dramat po raz pierwszy ukazał się w „Dialogu”. Już w następnym roku zawitał na scenie teatru w Bydgoszczy. Był to jedenasty z kolei utwór dramatyczny Mrożka. Podobnie jak poprzednie, wyrósł z obserwacji zjawisk społecznych i politycznych oraz z zaniepokojenia pisarza kierunkiem zmian w powojennej rzeczywistości.
„Tango” - czas i miejsce akcji
Zgodnie z klasycznym porządkiem, czas akcji dramatu nie przekracza doby, wydarzenia rozgrywają się od godzin przedpołudniowych do następnego poranka. Rzecz dzieje się w niedalekiej przyszłości, tj. po rewolucji obyczajowej.
Wydarzenia rozgrywają się w domu Stomila i Eleonory. Wszędzie panuje widoczny nieład, dookoła porozrzucane są niepotrzebne przedmioty, w salonie znajduje się katafalk (od dziesięciu lat, tj. śmierci dziadka), dziecięcy wózek Artura, nieużywane od lat bryczesy czy suknia ślubna.
Problematyka utworu nawiązuje do twórczości Witkacego. Ostatnia scena jest natomiast aluzją do ostatniej sceny z „Wesela” Wyspiańskiego.
„Tango” - motywy
Motyw tańca – wprowadza tu ostrzeżenie; podobnie jak u Wyspiańskiego taniec jest obrazem stanu społeczeństwa, tyle że w niedalekiej przyszłości.
Motyw rodziny – relacje rodzinne są płytkie, domowników łączy raczej przyzwyczajenie niż uczucia, matka nie pamięta daty urodzin syna, nie rozpacza nad jego śmiercią, mąż ignoruje zdradę żony, narzeczona zdradza Artura w przeddzień ślubu i jest zdziwiona, że ma to dla niego znaczenie.
Motyw konfliktu pokoleń i buntu – role w tym konflikcie zostały odwrócone, prowadząc do paradoksalnych i groteskowych sytuacji. Eleonora i Stomil byli ostatnim pokoleniem, które buntowało się przeciw tradycji:
(…) Czas buntu i skoku w nowoczesność. Wyzwolenie z więzów starej sztuki i starego życia! Człowiek sięga po samego siebie, zrzuca starych bogów i siebie stawia na piedestale. Pękają skorupy, puszczają okowy. Rewolucja i ekspansja! - to nasze hasło. Rozbijanie starych form, precz z konwencją, niech żyje dynamika! Życie w stwarzaniu, wciąż poza granice, ruch i dążenie, poza formę, poza formę! (…) każdy konformizm uważaliśmy za hańbę. Bunt! Tylko bunt miał dla nas wartość! (…) Bunt to postęp w fazie potencjalnej (…).
Zniszczenie wszelkich zasad doprowadziło do paradoksalniej sytuacji, w której młode pokolenia domaga się prawa do buntu. Artur zarzuca im:
(…) Tak długo byliście antykomformistami, aż wreszcie upadły ostatnie normy, przeciw którym można się było jeszcze buntować. Dla mnie nie zostawiliście już nic, nic! Brak norm stał się waszą normą. A ja mogę się buntować tylko przeciw wam, czyli przeciwko waszemu rozpasaniu (…).
Motyw kobiety – Ala odgrywa tu rolę femme fatale. Kusi Artura, rozbudza jego żądze i prowadzi go do zguby. Jej zdrada jest pośrednią przyczyną śmierci Artura.
Motyw zdrady – pojawia się dwukrotnie. Zdradza Eleonora, która wręcz obnosi się ze swoim romansem z Edkiem. Przyznaje się do niego głośno przy całej rodzinie. Wszyscy o nim wiedzą i wszyscy go akceptują, ponieważ w domu panuje całkowita wolność (i dowolność) obyczajowa. Nawet zdradzany mąż godzi się z tą sytuacją, głosząc: „Swoboda seksualna to pierwszy warunek wolności człowieka”. Nic dziwnego, że Ali wydaje się bez znaczenia, iż odda się Edkowi w przeddzień własnego ślubu. Ta zdrada ma jednak o wiele bardziej tragiczne konsekwencje. Jest to druzgocący cios dla Artura, co szybko wykorzystuje przebiegły Edek.
Motyw artysty – Stomil to awangardowy artysta skupiony na wywołaniu efektu. Chce, by jego sztuka budziła silne emocje, poza tym jest ona oderwana jest od rzeczywistości i pozbawiona treści, jedynym jej zadaniem jest szokować odbiorców, ale i to się nie udaje. Jak dobitnie zauważa Artur: „artyści nie są mężczyznami”, ponieważ Stomil, pochłonięty sztuką, stracił kontrolę nad swoim życiem i życiem swojej rodziny. Wprowadził do domu Edka i akceptował jego romans ze swoją żoną. W imię zasad wolności i tolerancji wyrzekł się honoru.
Motyw śmierci – śmierć babci pozbawiona jest należnej jej powagi. Rodzina, wierząca w kult młodości, sprzeciwia się jej: „Genka, dosyć tych ekstrawagancji! Co za umieranie! Tego nigdy nie było w naszej rodzinie!”. Nawet sama umierająca śmieje się głośno. Śmierć okazuje się ideą, której poszukiwał Artur – ona daje władzę, na której zamierza zbudować nowy ład. Artura sam jednak staje się jej pierwszą ofiarą. Młody inteligent, obrońca dawnego porządku ginie od ciosu brutala, zadanego podstępem w chwili słabości.
Motyw chama (prostaka) – jak zauważa Bernadetta Żynis:
(…) Mrożkowy <<cham>> stał się modelem pewnej postaci – typem charakterystycznym dla współczesnej obyczajowości i kultury, uosabiającym zaborczość, brutalność, pewność siebie, żądzę władzy, bezmyślność. Skonfrontowany z nim inteligent naprawiacz nie potrafi znaleźć jakiejś sankcji, zasady, która byłaby absolutna i ostateczna (…).
Edek-cham z „Tanga” staje się uosobieniem totalitaryzmu, jego władza oparta jest na brutalnej sile, tępocie i nieprzyjemnej swojskości.
„Tango” - znaczenie tytułu
Tytuł utworu w symboliczny sposób wskazuje na zwycięstwo kultury masowej reprezentowanej przez Edka nad sztuką i kulturą wysoką, reprezentowaną u Mrożka przez Artura.
Tango zrodziło się wśród biedoty zamieszkującej przedmieścia Buenos Aires. Na europejskich salonach przez długi czas było zakazane jako zbyt taniec zbyt wyuzdany. Stomil i Eleonora są dumni z tego, że przełamali i tę barierę, traktując ją jako niewygodny konwenans, ograniczenie ich swobody.
Wprowadzenie tanga na salony jest niczym zaproszenie Edka do domu, analogiczne w znaczeniu i skutkach. To rodzaj profanacji, który w efekcie doprowadza do całkowitego upadku wartości, ostatecznej wulgaryzacji rzeczywistości.