„Kartoteka” - geneza
Szkice do „Kartoteki” powstały w roku 1957 pod wpływem sztuki Eugene'a Ionesco pt.: „Krzesła”. Po raz pierwszy „Kartoteka” ukazała się na łamach „Dialogu” w roku 1960. Wystawiono ją w tym samym roku w Warszawie, lecz nie została od razu w pełni zrozumiana i doceniona. Doczekała się licznych przekładów.
W „Kartotece” Różewicz ukazał losy tej części pokolenia Kolumbów, która przeżyła koszmar wojenny. Ludzie ci nie potrafili już powrócić do normalnej egzystencji, gdyż wojna odcisnęła się na ich psychikach głębokim i bolesnym piętnem. Świat przedstawiony w dramacie jest światem rozbitym, pełnym chaosu. Brak w nim trwałości, pewności czy stałości.
Brak jednolitego zakończenia sztuki umożliwił Różewiczowi dopisywanie kolejnych scen w latach późniejszych. Wynikiem tych zabiegów było powstanie nowej wersji dramatu: „Kartoteka rozrzucona” (1997).
„Kartoteka” - czas i miejsce akcji
Z tekstu można wywnioskować, że wydarzenia mają miejsce kilkanaście lat po wojnie. Prawdopodobnie są to lata 50. XX wieku. Sam czas trwania dramatu nie jest bliżej określony. Ze zmieniających się elementów (np. rosnący zarost głównego bohatera) można wnioskować o tym, iż czas upływa, jednak nie da się jednoznacznie stwierdzić, jaki okres obejmuje akcja.
Z listów i wspomnień czytelnik poznaje także przeszłość Bohatera. Dowiaduje się o jego dzieciństwie oraz przeżyciach z czasów młodości. Dramat nie został podzielony na akty i sceny. Akcja trwa nieprzerwanie. Możliwe są kilkuminutowe przerwy w akcji, kiedy to na scenie nie dzieje się nic, jednak kurtyna nie opada.
Miejscem akcji jest mieszkanie Bohatera, a ściśle mówiąc – pokój. Nie ma w nim okien ani żadnych charakterystycznych elementów. Wszystko w pokoju jest przeciętne. Jego pokój jest niczym ulica, którą przechadzają się – to szybciej, to wolniej – różni ludzie. Ludzie ci albo tylko mijają Bohatera bez słowa, albo też zatrzymują się na chwilę, by porozmawiać. Mówią zarówno o rzeczach ważnych, jak i błahych. O tym, co dotyczy jednostki lub też dotyka całe społeczeństwo.
„Kartoteka” - najważniejsze motywy
Motyw wojny
Wojna przewija się w tle całego dramatu. To ona spowodowała kryzys tożsamości i życia Bohatera, który Nie potrafi się on wyzwolić od koszmaru minionych dni. Twierdzi, że jest skażony krwią ludzi, których podczas wojny zabił. Wspominając czasy, gdy służył w partyzantce, określa je mianem okresu, kiedy „polował na ludzi w lasach”.
Wojna odcisnęła wyraźne piętno na psychice Bohatera, który w jej wyniku stał się odludkiem, zerwał kontakty ze swoją rodziną i przyjaciółmi. Los Bohatera „Kartoteki” jest przykładem losu, jaki spotkał wielu, którzy przeżyli wojnę. Jest on jednym z Kolumbów.
W rozmowie z młodą Niemką mówi, że nie czuje nienawiści do młodego pokolenia Niemców. Życzy im wszystkiego dobrego. Mówi, że gdy będą kochać innych ludzi, uchroni ich to przed koszmarem wojny i jej konsekwencjami.
Bohater „Kartoteki” jest bierny, niechętny do podejmowania rozmowy. Swoją bierność manifestuje ciągłym leżeniem w łóżku. Na zadawane pytania najczęściej nie udziela konkretnej odpowiedzi. Nie potrafi odnaleźć się w sytuacji powojennej. Gdy słyszy niemieckie zapowiedzi dochodzące z głośnika, staje pod ścianą. Wojna ciągle trwa w jego głowie.
Motyw wyobcowania
Bohater „Kartoteki” to człowiek znajdujący się na marginesie społeczeństwa. Po wojnie stał się odludkiem. Jest bierny. Jedyną rzeczą, jaką robi, jest leżenie w łóżku i spanie. Utracił kontrolę nad własnym życiem. Wojna odarła go z poczucia bezpieczeństwa. Jego dom nie jest już azylem, każdy może do niego wejść bez pukania – jest niczym ulica, po której przechadzają się różni ludzie w różnych sprawach. Bohater nie potrafi i nie chce z nimi rozmawiać.
Bohater wstydzi się także tego, iż po wojnie był przychylny nowej władzy. Dawał swoje przyzwolenie na budowanie socjalizmu. Mówi, że „klaskał”, a teraz wstydzi się tego. W przeciwieństwie do innych, nie potrafi o tym zapomnieć. Nie umie także żyć normalnym życiem. Utracił swoją tożsamość. Cierpi na dezintegrację osobowości. Jest bierny i bezradny.