Czas i miejsce akcji „Doktora Piotra”
Akcja toczy się na terenie zaboru rosyjskiego we wsi Zapłocie w okresie popowstaniowym. Jest to czas po reformie uwłaszczeniowej, kiedy powoli zaczyna rodzić się polska gospodarka kapitalistyczna, czyli lata 80. XIX wieku.
„Doktor Piotr” - bohaterowie
Tytułowy bohater, doktor Piotr, to młody człowiek, syn szlachcica pozbawionego majątku. W wieku 18 lat, bez grosza przy duszy wyjeżdża na zagraniczne studia, które kończy z wyróżnieniem. Jest ambitny i pracowity. Mimo atrakcyjnej oferty pracy w Anglii, decyduje się pozostać w kraju przy starym ojcu. Przekonuje się jednak, że więcej ich dzieli niż łączy. Nie chce żyć w poczuciu wyrządzonej innym krzywdy.
Dominik Cedzyna utracił w życiu wiele, majątek i pozycję, pozostał mu tylko syn, którego kocha ponad wszystko i dla którego okrada polegających mu robotników. Listy od syna są dla niego jedyną radością, w nich szuka pocieszenia, czyta je po fragmencie, by rozkładać radość na w czasie. Dominik Cedzyna to przykład zdeklasowanego szlachcica, który z trudem odnajduje się w nowych czasach. Jego powołaniem jest zarządzanie majątkiem ziemskim i o tym nadal marzy. Prowadząc dla Bojakowskiego cegielnię, traktuje robotników tak, jak ziemianie mieli zwyczaj traktować chłopów. Nie widzi niczego złego w obniżeniu im dniówki, uważa, że ma do tego prawo.
Podobny los staje się udziałem Juliusza Polichnowicza, on również hołduje dawnym szlacheckim tradycjom, jednak nie potrafi utrzymać swojego majątku. Młody człowiek po szkole rolniczej odziedziczył zaniedbany majątek po ojcu. Nie umiejąc nim gospodarować, zdecydował się sprzedać go za niewielką kwotę.
Teodor Bijakowski to prawdziwy kapitalista, człowiek, dla którego najważniejszy jest zysk. Jest zaradny i przedsiębiorczy, potrafi prowadzić interesy, oceniać wartość ziemi i inwestować pieniądze. Jednocześnie nie potrafi korzystać ze swojego majątku, ciągle zajęty pracą. Nie potrafi się nim też dzielić. Sam zdołał zdobyć wykształcenie tylko dzięki życzliwej pomocy pewnej damy, będąc już zamożnym człowiekiem nie robi nic, by pomóc ubogim dzieciom.
Problematyka „Doktora Piotra”
Konflikt między ojcem i synem dotyczy kwestii moralnej. Dominik Cedzyna obniżył robotnikom pensje, a różnicę uzyskaną w ten sposób przeznaczył na naukę swojego syna. W jego przekonaniu takie postępowanie było usprawiedliwione. Właściciel cegielni, pan Bijakowski, w całości powierzył mu zarządzanie przedsiębiorstwem, dlatego uważa, że ma prawo ustalać wysokość wynagrodzeń. Również robotnicy przystali na takie warunki, ponieważ nigdzie indziej nie zarobiliby więcej. Dominik czuje się więc usprawiedliwiony. Co więcej, nie zagarniał tej sumy dla siebie, sam żył skromnie i oddawał się swoim obowiązkom. Dlatego nie potrafi zrozumieć oburzenia syna.
Dla Piotra takie postępowanie to zwykła kradzież, dla której nie znajduje żadnego usprawiedliwienia. Czuje się oszukany i zbrukany. To przecież dla niego ojciec dopuścił się takiego czynu. Piotr czuje się w obowiązku wynagrodzić krzywdę, za którą czuł się współwinny. Ten sam postępek w oczach dwóch mężczyzn oceniany jest zupełnie inaczej – to, co dla syna jest oszustwem, dla ojca stanowi oszczędność. Ten konflikt zdradza różnicę między nimi. Dominik nazywa syna „durniem”, a jego skrupuły „głupim sentymentalizmem”. Po czterech latach rozłąki okazuje się, że należą już do różnych światów.
Przemiany pokoleniowe to kolejny ważny wątek opowiadania. Dominik Cedzyna jest przedstawicielem dawnego ziemiaństwa i choć utracił majątek i musi zarabiać na utrzymanie pracą u kapitalisty, nadal wyznaje dawne ideały. Marzy o uprawie własnej ziemi, choć zdaje sobie sprawę, że to nierealne. Pragnąłby, żeby syn pozostał przy nim, ożenił z miejscową dziewczyną i pod jego okiem wychowywał dzieci. Zdeklasowany szlachcic tęskni za utraconą przeszłością, w której ojciec był największym autorytetem, a jego wola prawem. Nie cieszy go samodzielność i niezależność syna, który ma własne poglądy i własne zasady moralne. Uważa, że nie dopełnił roli ojca: „(...) osiemnastoletniego wyrostka puściłem bez grosza, samopas za granicę”. Z goryczą przyznaje w duchu: „To nowoczesny człowiek: uczyni z sobą, co chce i jak chce”. Piotr jest człowiekiem wykształconym, lepiej przystosowanym do życia w nowych czasach. Dla niego praca zawodowa nie jest degradacją, a wyzysk drugiego człowieka jednoznacznie ocenia jako zły.
Na przykładzie Dominika Cedzyny i Teodora Bijakowskiego autor ukazał przemiany społeczne zachodzące w Polsce popowstaniowej. Zdeklasowany szlachcic musi utrzymywać się z pracy swoich rąk. Dla niego sam fakt, że pracuje dla kogoś, jest poniżający. Ale i tak cieszy się, że nie upadł jeszcze niżej i nie został „mieszczuchem”. Bijakowski to przykład kapitalisty, człowieka z nizin społecznych, który dorobił się znacznego majątku. Zdołał się wybić dzięki bezinteresownej pomocy pewnej damy, która umożliwiła biednemu chłopcu zdobycie wykształcenia. Bijakowski został inżynierem, jest człowiekiem przedsiębiorczym, który potrafi czerpać zyski z podupadłego majątku. Dawny właściciel – Polichnowicz – doprowadza swoje ziemie do całkowitego upadku. Teodor kupuje je za niską cenę, po czym część rozparcelowuje, a na wzgórzu organizuje cegielnię. Zdolni i bezwzględni plebejusze wypierają nieudolną szlachtę.
Losy Bijakowskiego ukazują też upadek pozytywistycznych ideałów. On sam odniósł sukces dzięki kobiecie, która wierzyła w potrzebę edukowania najniższych klas, umożliwiła mu start w życie. On jednak nie jest idealistą. Nie czuje potrzeby pomagania słabszym. Przeciwnie, kieruje się wyłącznie własnym zyskiem. Jest też małostkowy, kiedy napawa się dumą, mogąc wydawać polecenia szlachcicowi.
Polemiką z pozytywistyczną ideologią jest też sytuacja samego doktora Piotra. Młody, wykształcony i pełen zapału, gotów jest pracować na rzecz swojego narodu nawet za niewielkie pieniądze. Cóż z tego, skoro nie ma dla niego pracy i nie pozostaje mu nic innego jak wyjechać za granicę.