Geneza „ABC”
Eliza Orzeszkowa napisała nowelę ABC w roku 1884, jednak z powodu problemów z cenzurą ukazała się ona dopiero dwa lata później. W utworze traktującym o sytuacji Polaków pod zaborami, autorka porusza problematykę typową dla myśli pozytywistycznej: emancypacji kobiet i pracy u podstaw.
Czas i miejsce akcji „ABC”
Akcja toczy się w latach 70. XIX wieku w polskim mieście, w zaborze pruskim. Jego nazwa nie zostaje podana ze względu na cenzurę. Orzeszkowa używa zwrotu „wielkie miasto wielkich Niemiec”.
Motywy w „ABC”
Motyw pracy
Joanna Lipska uczy dzieci czytać i pisać po polsku, realizując tym samym pozytywistyczny postulat pracy u podstaw. Dzieci uczone języka polskiego miały w przyszłości podejmować działania na rzecz odzyskania niepodległości. Zaborcy zdawali sobie sprawę, że obrana przez Polaków strategia może okazać się niebezpieczna, dlatego działalność, jakiej podejmowała się Joanna, była zakazana. Młoda nauczycielka została ukarana.
Motyw patriotyzmu
Nowela opisuje rzeczywistość, w jakiej przyszło żyć Polakom pod zaborami. Bohaterowie usilnie starają się walczyć z wynarodawianiem poprzez krzewienie języka polskiego i pamięć o narodowej tradycji.
Główna bohaterka zostaje skazana za nauczenie w języku polskim, jednak ani ona nie zaprzestaje działalności, ani też nie brakuje chętnych do posyłania dzieci na tajne lekcje. Znamienna jest też sytuacja podczas rozprawy Joanny, gdy sąsiedzi wstawiają się za nauczycielką.