Geneza „Dobrej pani”
Nowela została przedrukowana po raz pierwszy w zbiorowej książeczce wydanej na cześć T.T. Jeża pod tytułem „Ognisko”, w roku 1882. Ukazała się także w dwóch zbiorach: najpierw w zbiorze „Panna Antonina” w roku 1888, a później w zbiorze o tytule „Trzy nowele” w roku 1897.
Głównym problemem noweli jest nieodpowiedzialne podejmowanie decyzji i fałszywa filantropia.
Czas i miejsce akcji „Dobrej pani”
Akcja rozpoczyna się w chwili, gdy pięcioletnia Helka trafia pod opiekę bogatej wdowy, pani Eweliny. Spędza u niej kilka lat otoczona luksusami. Krzycka wyjeżdża z małą do Włoch. W jakiś czas po powrocie z zagranicy Helka popada w niełaskę u swojej opiekunki, ponieważ zaczyna dorastać.
Gdy dziewczynka ma 9,5 roku Krzycka, wyjeżdża ponownie za granicę, a dziewczynkę zwraca jej ubogim krewnym.
Akcja kończy się, gdy Helka ma około dziesięciu lat. Zasypia na ławce przed domem swojej byłej opiekunki, tęskniąc za dawnym życiem i „Dobrą panią”.
Akcja toczy się w prowincjonalnym miasteczku – Ongrodzie, które w oczach pani Eweliny jawi się jako nudne, smutne i brzydkie. Ongród jest także anagramem słowa Grodno, w którym Orzeszkowa mieszkała przez szereg lat.
Zdarzenia umiejscowione zostały w willi pani Eweliny oraz w domu ubogiego mularza Jana, krewnego Helki.
W utworze pojawiają się odwołania do zdarzeń, mających miejsce w Paryżu, Wiedniu czy we Włoszech.
Znaczenie tytułu „Dobra pani”
Tytuł „Dobra pani” jest tytułem przewrotnym i ironicznym.
Orzeszkowa nie mówi wprost, kto jest tytułową „Dobrą panią”, lecz czytelnik z łatwością odgadnie, że chodzi o panią Ewelinę Krzycką, bogatą wdowę, która w imię fałszywej filantropii zajmuje się kolejnymi potrzebującymi pomocy istotami.
Kiedyś w ten sposób „pomogła” swojej obecnej służącej Czernickiej. Zabrała ją, gdy dziewczyna miała 15 lat, obiecując, że odmieni jej los i zapewni szczęście. Gdy Krzycka znudziła się jej osobą, odesłała ją do garderoby i uczyniła swoją służącą. Podobny los spotkał pięcioletnią Helkę. Gdy dziewczynka dorosła i przestała być słodkim dzieciątkiem, którym była w dniu, gdy trafiła do domu Krzyckiej, ta bez chwili zastanowienia postanowiła pozbyć się Helki. W słowach skierowanych do swojej służącej, mówi o dziecku:
(…) Czy zauważyłaś Czernisiu, że Hela szpetnieje? (…) Staje się całkiem niezgrabna (…) tylko małe dzieci są prawdziwie miłe i sprawiają rozkosz niezmąconą. Hela wyszła już z najmilszego dziecięcego wieku (…). Nie pojmuję już teraz, jak mogłam tak bardzo lubić takie nudne dziecko! (…).
Podobny los spotykał także ulubione zwierzątka pani Eweliny: najpierw pozbyła się swojej ukochanej niegdyś papużki, później pieska Elfa. Równie szybko zresztą Krzycka nudziła się kolejnymi mężczyznami, wśród których znaleźli się: żonaty hrabia, francuski spowiednik i włoski muzyk.
„Dobra pani” była kolekcjonerką piękna. Podobnie jak inni kolekcjonują klejnoty, ona zajmowała się kolekcjonowaniem ludzi i zwierząt. Jeśli uznała, iż coś lub ktoś się jej podoba, po prostu brała to sobie. Gdy zaś była znudzona, odstawiała swoją „zabawkę” na półkę.
Motywy dziecka w „Dobrej pani”
Nowela ukazuje osieroconą, pięcioletnią Helkę, która dostała się pod opiekę swoich ubogich krewnych. To dobrzy ludzie, którym jej los nie jest obojętny, dlatego gdy bogata wdowa – Ewelina Krzycka – chce zabrać Helkę do siebie, chętnie się godzą. Mularzowa jest wdzięczna „Dobrej pani”.
Helka dorasta w luksusach. Śpi w puchach, dostaje najdroższe zabawki, nosi eleganckie stroje. Pani Ewelina uczy ją też dobrych manier, poczucia piękna i estetyki oraz języków obcych. Są nierozłączne, toteż dziecko niezwykle zżywa się ze swoją opiekunką, którą bardzo kocha.
Czas mija i dziewczynka zaczyna dorastać. Zmienia się fizycznie oraz psychicznie. Przestaje być słodkim maleństwem. Czasami kaprysi, nawykła do wykwintnych strojów i wszelkich zbytków, potrafi okazać niezadowolenie, jeśli coś nie spełnia jej oczekiwań.
Zmianę tę dostrzega pani Ewelina. Jest rozczarowana swoją podopieczną. Nie podoba się jej „nowy” wygląd i charakter Helki. Zmiana ta zbiega się w czasie z nową fascynacją, jakiej ulega „Dobra pani” – podczas podróży do Włoch poznała ona pewnego muzyka, który właśnie przyjechał do Ongrodu. Dziecko zaczęło jej przeszkadzać. Wreszcie decyduje, że Helka jest nudna – bez chwili wahania odsyła ją do swojej służącej. Gdy wyjeżdża w kolejną zagraniczną podróż, zwraca Helkę jej biednym krewnym, którym płaci niewielką sumę na jej utrzymanie.